|
Nie obrażaj więc mojej inteligencji poprzez czynione na pokaz zaniżanie własnej.
Związek postaw z zachowaniami
Postawy obserwowane i deklarowane tylko częściowo przekładają się na konkretne zachowania. Przykłady rozbieżności między postawą a zachowaniem można obserwować w wielu obszarach życia: w postawach wobec innych narodowości, religii, w postawach politycznych czy postawach konsumenckich (Maison 2004). Rozbieżności te wynikają przede wszystkim z faktu, iż postawy mają charakter złożony i obejmują zarówno pozytywne, jak i negatywne elementy, np. można bardzo lubić ciastka kremówki (pozytywne emocje) i jednocześnie traktować je jako obfite źródło energii (negatywne opinia). O spożywaniu ich w danej sytuacji może zdecydować jedna z tych ocen, podczas gdy w innej sytuacji bardziej istotny wpływ na zachowania będzie miała ta druga ocena. Liczne badania nad możliwością przewidywania zachowania na podstawie postaw sugerują, iż jest znacznie bardziej prawdopodobne, że postawy są niezwiązane lub tylko słabo związane z zachowaniami zewnętrznymi, niż że postawy są ściśle związane z działaniami (Wicker 1971, cyt. za Fazio, Zanna 1981) Jak można pogodzić te wyniki badań z intuicyjnym przekonaniem, że poglądy danej osoby są ściśle związane z jej zachowaniem? Jednym ze sposobów jest wyciągnięcie wniosku, że nie ma związku między postawami a zachowaniem, a istnieje on wyłącznie w naszych głowach. Na poparcie hipotezy, że percepcja zgodności między postawą a zachowaniem jest „wyłącznie w naszych głowach”, można przytoczyć rozpowszechnioną wśród ludzi tendencję, aby przyczynę zachowania danej jednostki przypisywać charakterystycznym właściwościom tej jednostki, takim jak cechy osobowości i postawy, a nie wpływowi samej sytuacji. Fakt, że postawy nie zawsze umożliwiają określenie przekonań, nie oznacza, że nie pozwalają one nigdy przewidzieć zachowania. Badacze podejmowali więc próby określenia warunków, w jakich wystąpienie danego zdarzenia jest mniej lub bardziej prawdopodobne. Na podstawie meta-analizy 88 badań postaw stwierdzono, że przeciętny związek między postawą a zachowaniem określa współczynnik korelacji r = 0,38 (Kraus 1995). Siła związku między postawą i zachowaniem zależy od wielu czynników, zarówno od typu postawy, jak i wykorzystywanego sposobu pomiaru, ale także czynników sytuacyjnych i osobowościowych. O sile związku między postawą i zachowaniem decyduje między innymi typ (rodzaj) postawy, sposób pomiaru, trudności związane z ujawnieniem postawy, dostępność postawy, czynniki sytuacyjne oraz cechy osobowościowe. Różne cechy postawy, które decydują o rodzaju postawy mogą decydować o spójności postawy i zachowania, w tym między innymi sposób tworzenia postawy (Fazio i Zanna 1981), stałość postawy w czasie (Schwarz 1978), stopień spójności między afektywnym i poznawczym komponentem postawy (Norman 1975). Wpływ postawy na zachowanie ma naturę nie tylko kierującą, ale też dynamiczną. Postawa nie tylko ukierunkowuje uprzednio istniejącą energię ku takiemu, a nie innemu jej przejawowi (funkcja zarządzająca), ale też wytwarza energię (funkcja dynamiczna). Ukierunkowanie postawy oznacza, że postawa wpływa nie tylko na odpowiedź na bodziec, ale też na sam sposób pojmowania bodźca. Decyduje o tym, jak bodziec jest pojmowany i zakodowany przez osobę. Skoro postawa oddziałuje na spostrzeganie, to do tego, by ją zmienić nie wystarczy udzielenie nowej odpowiedzi na stary bodziec, ale należy też na nowo zdefiniować sam bodziec, czyli zmienić sposób spostrzegania bodźca. Do zmiany postawy nie wystarczą nowe informacje. Trzeba, aby nowe informacje prowadziły osobę do ponownej oceny swych odpowiedzi na stare bodźce. Obserwowany związek postawy i zachowania jest wzmacniany przez zastosowanie pomiaru postaw i zachowania o równym stopniu specyficzności (Ajzen i Fishbein 1977). Specyficzne lub jednorazowe zachowania są najlepiej przewidywalne na podstawie specyficznych postaw. Z drugiej strony odkryto, że postawy ogólne są dobrymi wskaźnikami ogólnych wzorców zachowania (Fishbein i Ajzen 1974). Fakt, że na pomiar zachowań wielokrotnych składa się wiele powiązanych ze sobą zachowań jednorazowych, przez co zawiera on większą liczbę obserwacji niż miara jednorazowego zachowania, sprawia, że miara zachowań wielokrotnych jest bardziej wiarygodna. Jest to zgodne z zasadami teorii pomiaru, która mówi, że wzrost liczby pozycji w pomiarze podnosi wiarygodność tego pomiaru (Fazio i Zanna 1981). Zadawanie pytań o postawę w sposób bardzo konkretny, i jednocześnie bezpośrednio odnoszący się do zachowania, pozwala na stwierdzenie większej zgodności między postawą i zachowaniem (Millar i Millar 1998) Trudności związane z ujawnianiem postawy wynikają z dwóch podstawowych powodów, a mianowicie ludzie nie zawsze chcą ujawniać swoje prawdziwe postawy bądź nie zawsze znają swoje prawdziwe postawy, nie zawsze są ich świadomi (Maison 2004). Dostępność postawy z pamięci może również odgrywać rolę w stopniu, do jakiego jednostka zachowuje się zgodnie z postawą (Fazio i Zanna 1981; Fazio i wsp. 1989). Postawa jest wysoce dostępna, jeśli ocena obiektu tej postawy przychodzi na myśl szybko, prawie natychmiast, kiedy tylko napotykany jest obiekt. Nie wszystkie postawy i przekonania cechuje duża dostępność. Na przykład osoby mogą mieć swoje opinie o Polsce lub o wartości reklam, lecz większości z nich opinie te niełatwo przychodzą na myśl. Czasami rzeczywista postawa, tzn. przechowywana w pamięci oceny danego obiektu, nie występuje. Niemniej jednak jednostka może zaryzykować jakąś opinię, jeśli ktoś ją o nią poprosi. Na przykład osoby prowadzące badania ankietowe stwierdzają, że respondenci potrafią formułować swe opinie o „sztucznie spreparowanych” problemach, takich jak jakaś zmyślona ustawa lub pomoc zagraniczna dla jakiegoś nieistniejącego kraju. Jest mało prawdopodobne, aby mniej dostępne postawy i „niby - postawy” kierowały zachowaniem człowieka. Wiele badań wskazuje na ważność ograniczeń normatywnych (Ajzen i Fishbein 1973). Można oczekiwać, że postawa jednostki będzie kierować jej zachowaniem do stopnia, w jakim silne ograniczenia sytuacyjne niezgodne z postawą uderzają w jednostkę. Normy zgodne z postawą jednostki zwiększają natomiast prawdopodobieństwo wystąpienia zachowania spójnego z postawą (Schofield 1975). Stopień, w jakim jednostka posiada obraz samej siebie jako wykonawcy czynności zdaje się być determinantem spójności postawy i zachowania. Osoby o niskiej samokontroli (np. jednostki, które określają swoje zachowanie jako kierowane w dużym stopniu raczej przez stany wewnętrzne niż przez czynniki sytuacyjne), które dodatkowo twierdzą, że są sytuacyjnie niezmienne, jeśli chodzi o daną klasę zachowań, mają skłonność do wykazywania większej spójności postawy i zachowania niż osoby o wysokiej samokontroli lub osoby o niskiej samokontroli, które wykazują dużą zmienność międzysytuacyjną (Zanna i wsp. 1980). Założenie, że postawy są główną siłę motywacyjną działań człowieka, jest tematem dyskusji prowadzonych przez wielu naukowców, między innymi teologów, filozofów i pedagogów, którzy próbują rozwikłać problem relacji między myśleniem i działaniem, wypowiedziami i obserwowanymi reakcjami. W 1964 roku Festinger (cyt. za Myers 2003) zakwestionował powszechnie obowiązujący pogląd, że przewidywanie zachowań człowieka wymaga poznania jego postaw. Abelson (1972, cyt. za Myers 2003) stwierdził, że człowiek potrafi bezbłędnie wskazywać powody swoich zachowań, ale ma trudności, aby robić to, do czego znajduje powody. Ponieważ ludzie nie postępują zgodnie z tym, co mówią, to oddziaływanie na zachowania poprzez modyfikowanie postaw nie zawsze daje pożądane rezultaty. O trafności prognozowania zachowań na podstawie postaw decyduje: minimalizacja wpływu innych czynników na deklarowane postawy i przejawiane zachowania; adekwatność postawy i danego zachowania; maksymalizacja siły postaw. Zachowania zaprzeczające deklarowanym postawom są wynikiem wielu innych czynników, między innymi czynników ekonomicznych, społecznych itp. Dokonując pomiaru postaw należy pamiętać, że najczęściej pomiarowi podlegają postawy deklarowane, a więc zależne od okoliczności. Czasami ludzie mówią to, czego - w ich mniemaniu - oczekują od nich osoby z otoczenia. Także zachowania podlegają wpływom innych osób, np. wśród osób korzystających z oferty zakładów gastronomicznych typu fast food, ale również innych, można znaleźć osoby, które znalazły się w tych miejscach tylko dlatego, że w ich odczuciu osoby z ich najbliższego otoczenia oczekują od nich takiego postępowania. Podejmując jakieś działanie jednostka kieruję się wewnętrznymi czynnikami (np. postawą), ale również uwzględnia aktualną sytuację. Pozytywna postawa względem żywienia nie decyduje o spożyciu prawidłowo skomponowanego posiłku w danym dniu. Fakt ten zależy bowiem od wielu innych czynników, między innymi od tego czy osoba ma dostęp do odpowiednich produktów żywnościowych, czy ma dość czasu na przygotowanie posiłku itp. Natomiast pozytywna postawa względem żywienia jest dobrym wskaźnikiem prawidłowości żywienia w ogóle, co opisuje zasada uśredniania. Według niej wpływ postaw na zachowania jest bardziej widoczny wówczas, gdy bierze się pod uwagę nie pojedyncze zachowanie człowieka, ale jego przeciętny, czyli „uśredniony” sposób działania w dłuższej perspektywie czasowej (Myers 2003). Wartość prognostyczna znajomości postaw jest uzależniona od charakteru zachowań, które są przewidywane. Jeśli ogólne postawy są wykorzystywane do przewidywania konkretnych zachowań, wówczas trafność przewidywań jest najczęściej mała (Ajzen i Fishbein 1977). Natomiast pomiar szczegółowych postaw daje duże szanse na trafne przewidywanie konkretnych zachowań. To, co człowiek myśli o idei „zdrowego stylu życia”, nie pozwala wnioskować na temat jego zwyczajów żywieniowych i uprawianych sportów. O tym czy osoba ta uprawia jogging, decyduje to jak postrzega dobre i złe strony codziennego biegania. Automatyzm w działaniach sprawia, że postawa znajduje się w uśpieniu. Na przykład szukanie zależności między postawami względem żywienia a zachowaniami nawykowymi, np. picie porannej kawy, nie ma sensu. W tym przypadku wartość prognostyczna znajomości postawy względem żywienia jest minimalna, by nie powiedzieć żadna. W sytuacjach nowych, kiedy automatyzm w działaniach nie występuje, pojawiają się szanse na uświadomienie sobie własnej postawy względem nowej sytuacji, zachowania itp. i wówczas związek między postawą i zachowaniem charakteryzuje się znaczną siłą. Jeśli ludziom pozwoli się przeanalizować ich dotychczasowe doświadczenia, wyrażane przez nich postawy posiadają większą wartość prognostyczną (Zanna i wsp. 1981, cyt. |
Menu
|