|
Nie obrażaj więc mojej inteligencji poprzez czynione na pokaz zaniżanie własnej.
1. Istota postawy
Postawy są jednym z ważniejszych obszarów psychologii społecznej, jednocześnie coraz powszechniej można znaleźć ich zastosowanie w innych dyscyplinach naukowych. Badaniom postaw towarzyszy wiele wątpliwości, przy czym przede wszystkim dotyczą one rozumienia tego pojęcia oraz sposobów jego pomiaru. Definicja postawy podana w słowniku psychologicznym określa, że jest to wewnętrzna afektywna orientacja, która wyjaśnia ludzkie zachowanie (Reber i Reber 2001). Według najwcześniejszych definicji postawa to umysłowy i nerwowy stan predysponujący do reagowania, wykształcony poprzez doświadczenie, który wywiera kierowniczy i dynamiczny wpływ na zachowanie (Allport 1935; McGuire 1969). Istnieją jednakże przynajmniej dwie inne definicje, które pozwalają lepiej zrozumieć naturę postawy. Według jednej z nich postawa jest predyspozycją jednostki do oceny pewnych symboli, przedmiotów czy aspektów jej świata w sposób przychylny albo nieprzychylny (Katz 1967), zaś według drugiej - postawa jest względnie trwałym zorganizowaniem przekonań w stosunku do przedmiotu czy sytuacji, które predysponują do reagowania w pewien sposób preferencyjnego (Rokeach 1968). W przytoczonych powyżej definicjach postawa jest utożsamiana z predyspozycją do reagowania. Postawa jest to zatem coś, co istnieje przed zachowaniem, czyli w pewien sposób je przygotowuje i poprzedza, wpływa na nadanie mu intencji i stylu. Nigdy jednak nie utożsamia się z nim całkowicie. Potwierdza to złożoność pojęcia i informuje o trudności w jego ocenie, która jest możliwa tylko pośrednio, na przykład poprzez analizę reakcji fizjologicznych, przejawów werbalnych, wszystkich szczegółów zachowania, reakcji na testy werbalne i strukturalne. Przez wiele lat w psychologii dominowało myślenie o postawie jako strukturze trzyelementowej, składającej się z komponentu poznawczego (świadomościowego), emocjonalnego (afektywnego) oraz behawioralnego (Mądrzycki 1977; Mika 1984). Początkowo zakładano konieczność występowania tych trzech elementów oraz spójność między nimi. Postawa w ujęciu strukturalnym jest traktowana jako ogół względnie trwałych dyspozycji do oceniania przedmiotu postawy i emocjonalnego nań reagowania oraz ewentualnie towarzyszących tym emocjonalno-oceniającym dyspozycjom względnie trwałych przekonań o naturze i własnościach tego przedmiotu i względnie trwałych dyspozycji do zachowania się wobec tego przedmiotu (Nowak 1973). Według Miki (1982) postawa jest względnie trwałą strukturą (lub dyspozycją do pojawienia się takiej struktury) procesów poznawczych (spostrzegania), emocjonalnych i tendencji do zachowań, w której wyraża się określony stosunek wobec danego przedmiotu . W takim ujęciu postawa składa się z trzech komponentów, a mianowicie: komponentu poznawczego (świadomościowego), który stanowi wiedza o przedmiocie postawy, przekonania i poglądy; komponentu emocjonalnego (emocjonalno-motywacyjnego), czyli uczuć wyższych (np. radość, miłość itp.) i ich przeciwieństw. Emocje pobudzają do określonych zachowań, natomiast motywacje określają kierunek oraz energię podejmowania działań. komponentu behawioralnego (behawiorystycznego), który może oznaczać wyobrażenia i poglądy na temat zamierzonych zachowań lub intencje zachowań (Mika 1982). Wymienione komponenty postawy nie są zupełnie rozłączne i pozostają ze sobą we wzajemnych zależnościach. Istotnym elementem postawy jest jej składnik poznawczy, czyli wiedza o obiekcie postawy. Czynnik poznawczy postawy odnosi się do sposobu, w jaki przedmiot postawy jest postrzegany, do jego konotacji pojęciowej. W tym znaczeniu postawa jest opinią - tym, co osoba myśli o jakiejś rzeczywistości, niekoniecznie czując do niej pociąg czy odpychanie. Czynnik afektywny wskazuje natomiast na uczucie przyciągające czy odpychające, jakie osoba odczuwa w odniesieniu do przedmiotu postawy. Składnik ten uważany jest za „serce” postawy. Kiedy mówimy o sile postawy, zazwyczaj odnosimy się do jej czynnika afektywnego. Ważną cechą emocji jest ich zdolność do selekcjonowania informacji docierających do jednostki. Ze względu na fakt, że emocja pojawia się jako pierwsza i selekcjonuje docierające do jednostki informacje, zawartość poznawcza postawy jest uzależniona od emocji, które wzbudza jej obiekt. Selektywność ta polega na tym, że dociera do jednostki głównie informacja, która jest zgodna z daną emocją. Jeśli więc jednostka „lubi” obiekt postawy, to jej wiedza na jego temat składa się głównie z elementów, które owo „lubienie” uzasadniają. Poznawczą zawartość postawy można analizować z dwóch punktów widzenia (Domachowski 1998). Pierwszy z nich to ilość wiedzy dotyczącej obiektu postawy. Jednakowo silną, pozytywną lub negatywną, postawę reprezentują zarówno ci, których wiedza na temat obiektu postawy jest bardzo bogata, jak i ci, których wiedza jest ilościowo bardzo uboga. Analiza wyłącznie składnika poznawczego postawy w kategoriach ilości, bądź jakości informacji nie pozwala przewidywać kierunku ani natężenia postawy. Drugim aspektem poznawczej zawartości postawy jest prawdziwość lub fałszywość wiedzy o obiekcie postawy. Można w tym przypadku mówić o prawdziwości jako zgodności logicznej twierdzeń lub zgodności psychologicznej. Twierdzenia o prawdziwości są filtrowane przez struktury poznawcze i emocjonalne jednostki, nabierając w ten sposób cech subiektywnych. Utworzony obraz nie musi iść w parze z obiektywnym (np. naukowym) opisem czy wyjaśnieniem jakiegoś stanu rzeczy. Subiektywne obrazy rzeczywistości są jedną z ważniejszych przesłanek ludzkich działań, stanowią też podłoże kształtowania się postaw. O zgodności logicznej mówi się wówczas, gdy system twierdzeń o obiekcie postawy nie jest wewnętrznie sprzeczny. Jednak wiele postaw zawiera logiczną sprzeczność, na przykład osoba może uważać kogoś jednocześnie za mądrego i głupiego, ponieważ różnie zachowuje się on w różnych sytuacjach. Zgodność psychologiczna polega na tym, że prawdziwość obrazu rzeczywistości jest określana przez cechy, jakie jednostka przypisuje obiektowi postawy. Jednym z podstawowych wymiarów, jaki porządkuje ten proces przypisywania jest ocena, której podstawę stanowi emocja, jaka zostaje przypisana obiektowi postawy. Nie jest istotne czy obiekt postawy rzeczywiście posiada cechy przypisywane mu przez jednostkę, bardziej znaczące jest, iż emocje pozytywne wzbudzają obiekty posiadające cechy, które zostały im przypisane przez jednostkę. Obraz takich obiektów jest psychologicznie spójny, choć nie musi być spójny logicznie. Przykładem takiej psychologicznej spójności jest przekonanie wielu ludzi, że osoby ładne są również miłe, uczynne, mądre itp. Zjawisko to nazywane jest też efektem aureoli. Jednocześnie obiekt postawy może mieć różne cechy i właściwości. To, że jednostkę jednocześnie przyciąga i odrzuca jest wynikiem tego, że różne jego właściwości uruchamiają u jednostki różne emocje, także takie o odmiennych znakach. W takiej sytuacji Nowak (1973) mówi o ambiwalentności postaw, inaczej mówiąc, gdy jednostka ma wobec jakiegoś obiektu postawę częściowo pozytywną a częściowo negatywną, wówczas występuje postawa ambiwalentna. Postawy ambiwalentne to postawy złożone, które zawierają komponent pozytywny i negatywny. Osoby, które wykazują postawę ambiwalentną dostrzegają zarówno wady jak i zalety obiektu postawy oraz często odczuwają wobec niego zarówno pozytywne jak i negatywne emocje (Newby i wsp. 2002; Otnes i wsp. 1997). Przykładem postaw ambiwalentnych są postawy wobec produktów żywnościowych, kiedy występuje konflikt między smakiem a zdrowiem lub ideologią, jak w przypadku postaw wobec spożywania mięsa lub postaw wobec produktów nisko- i wysokokalorycznych. Produkty wysokokaloryczne spożywane są zazwyczaj w celu sprawienia sobie przyjemności bądź nagradzania się za coś. Z drugiej strony od wielu lat coraz więcej mówi się zdrowym stylu życia, którego składnikiem jest dbałość o szczupłą sylwetkę, walka z nadwagą i unikanie produktów wysokokalorycznych. Produkty niskokaloryczne nie są tak smaczne jak wysokokaloryczne, jednak są o wiele zdrowsze. Tak więc, w przypadku postawy wobec produktów wysokokalorycznych aspektem pozytywnym jest ich smak, natomiast negatywnym – zagrożenie dla zdrowia. W przypadku postaw wobec produktów niskokalorycznych jest odwrotnie - aspekt pozytywny to zdrowie, natomiast negatywny – smak. Konsekwencją tej niespójności informacyjnej jest tworzenie się postaw ambiwalentnych. Istnienie postaw ambiwalentnych wobec produktów nisko- i wysokokalorycznych wykazała Maison (2004). Produkty niskokaloryczne były postrzegane jako zdecydowanie zdrowsze i bardziej modne niż produkty wysokokaloryczne (pozytywny aspekt postawy), ale zarazem mniej smaczne i mniej przyjemne (aspekt negatywny postawy). Analogicznie produkty wysokokaloryczne były postrzegane jako smaczniejsze (pozytywny wymiar postawy), jednak mniej zdrowe (negatywny wymiar postawy). Należy sądzić, że takie oceny są w dużym stopniu wynikiem silnej presji społecznej, żeby wyglądać szczupło, co powoduje coraz większą koncentrację na produktach żywnościowych i ich klasyfikację w kategoriach „złe” lub „dobre” dla sylwetki. Z tego powodu większość kobiet stara się unikać produktów wysokokalorycznych, które z czasem nabierają coraz bardziej negatywnych skojarzeń, stają się czymś złym i niepożądanym (Percy i Lautman 1994). Przesłanki zawarte w komponencie emocjonalnym i poznawczym postawy mogą przybierać różną postać w zachowaniu. Znając powyższe komponenty można podejmować próby przewidywania celu działania, natomiast nie można, bez uwzględniania dodatkowych czynników, przewidywać jaki będzie sposób jego realizacji, czyli konkretne zachowanie w danej sytuacji. Postawa może trwać, choć brakuje czynnika poznawczego lub został on zapomniany. Zazwyczaj u podstawy postaw nie leży seria argumentów, czyli treść poznawcza, która nie determinuje zbytnio czynnika afektywnego. Czynnik afektywny jest trwalszy w czasie i bardziej centralny niż czynnik poznawczy - raz doświadczona postawa jest skłonna do ponownego pojawienia się. Według definicji strukturalnej postaw na komponent behawioralny składają się zachowania, przez które realizuje się stosunek emocjonalny i wiedza o przedmiocie postawy. W ramach tego komponentu można mówić o tym, w jakim kierunku postawy zmierzają i w jaki sposób to się odbywa. Poprzez komponent emocjonalny postawa może skłaniać jednostkę do jednego z dwóch kierunków działania: zbliżania się do obiektu postawy lub unikania go. Sposób osiągania celu zależy od wiedzy, jaką jednostka posiada o obiekcie postawy. Czynnik postawy związany z zachowaniem (bodziec do działania) wskazuje na skłonność do zachowania w stosunku do przedmiotu. I tak na przykład postawa antysemicka prowadzi nie tylko do posiadania negatywnej |
Menu
|