|
Nie obrażaj więc mojej inteligencji poprzez czynione na pokaz zaniżanie własnej.
STUDIA IURIDICA XXXVII/1999
Franciszek Longchamps de Bérier WARUNKI, TERMINY I FIDEIKOMIS UNIWERSALNY W RZYMSKIM PRAWIE PRYWATNYM WSTĘP Rozpowszechnienie się fideikomisu uniwersalnego w cesarskim Rzymie spowo- dowało znaczne uelastycznienie prawa spadkowego nie tylko w zakresie powołania do spadku . Dzięki tej instytucji spadkodawca mógł w praktyce decydować o losach 1 spadku także po aditio hereditatis . Wynikało to już z dogmatycznej konstrukcji fideicommissum hereditatis . Jej podstawę stanowiło przecież zobowiązanie dzie- dzica do wydania często całego spadku, a kolejni fideikomisariusze uniwersalni zaczynali znajdować się heredis loco . Po wejściu w życie postanowień senatus consultum Pegasianum spadkobierca nie mógł się nawet powstrzymać od przyjęcia spadku, jeśli tylko fideikomisariusz był zainteresowany w hereditas fideicommis- saria . Pozycja dziedzica została tedy znacząco osłabiona, a od woli spadkodawcy zależało całkowicie nie tylko to, kto będzie spadkobiercą, lecz także komu w rzeczy- wistości przypadnie spadek. SEMEL HERES SEMPER HERES Zgodnie z prawem cywilnym, kto raz czy to ipso iure , czy to przez aditio heredi- tatis stał się dziedzicem zmarłego, pozostawał nim na zawsze. Normę tę wyrażono w paremii semel heres semper heres , wydedukowanej prawdopodobnie z fragmentu 1 na wypadek śmierci: zmiany zakresu podmiotowego w rzymskim prawie spadkowym , <Studia Iuridica> 1998, t. 36, s. 137-158; F. Longchamps de Bérier, Rzymski fideikomis uniwersalny a zasada prawa spadkowegonemo pro parte testatus pro parte intestatus decedere potest , Prawo wczoraj i dziś. Studia dedykowane Profesor Katarzynie Sójce-Zielińskiej , Warszawa 2000, s. 155- -172. 2 tyczna fideikomisu uniwersalnego , <Studia Iuridica> 1997, t. 34, s. 107-147. 2 Por. F. Longchamps de Bérier, Fideikomis uniwersalny a swoboda dysponowania majątkiem F. Longchamps de Bérier, Z badań nad rzymskim prawem spadkowym: konstrukcja dogma- 96 FRANCISZEK LONGCHAMPS DE BÉRIER 3 istnieniu, gdy pisał w 29 księdze digestorum D.28.2.13.1: Regula est iuris civilis, qua constitutum est hereditatem adimi non posse ... Przez odmienne sformułowanie treści tej samej normy jurysta zwrócił uwagę nie tyle na osobistą pozycję dziedzica, wynikającą z heredis institutio , co na zakaz odbierania raz nabytego spadku. Kto stawał się spadkobiercą — wstępował w obligatio hereditatis ; nie mógł jej prze- nieść poprzez in iure cessio hereditatis ani nawet przez novatio . Niemożność utraty pozycji dziedzica z zasady wykluczała dołączanie do testamentu klauzul rozwią- zujących — zarówno warunku, jak i terminu . Ich ewentualne pojawienie się po- 4 wodowało nieważność dyspozycji. Wszak kto przewidywał pozbawienie dziedzica jego pozycji spadkowej, w istocie nie zamierzał ustanowić spadkobiercy, zaś po- jęcie „dziedzic czasowy” stanowiło dla Rzymian contradictio in termini 5 Wyjątki od przedstawionej przez Juliana regula iuris dopuszczało jednak samo prawo cywilne. Znowu żołnierzom pozwalano ustanawiać dziedziców na określony czas lub pod warunkiem zarówno zawieszającym, jak i rozwiązującym . W życiu 6 cywilnym dochodziło do łamania reguły semel heres semper heres w momencie oddania się w przysposobienie oraz w chwili wejścia pod manus męża. Osoby przy- sposabiane oraz kobiety traciły bowiem pozycję spadkobierców, a obligatio here- ditatis przechodziła odpowiednio na przysposabiającego albo na męża czy jego zwierzchnika agnacyjnego . Jednakowoż ius civile stawiało wszystkim tym wy- 7 jątkom ścisłe granice . Testamenty żołnierskie stanowiły szczególną część prawa 8 spadkowego, charakteryzującą się bardzo liberalnymi regulacjami. W normalnym obrocie pozwalano na nie tylko wówczas, gdy dochodziło do specyficznego na- 3 potest adiectus efficere, ut qui semel heres exstitit desinat heres esse ; D.4.4.7.10. Ulpianus libro undecimo ad edictum : ...sine dubio heres manebit, qui semel exstitit. D.28.5.34. Papinianus libro primo definitiorum . D.28.5.89. Gaius libro singulari de casibus : ...cum autem semel heres exstiterit servus, non 4 5 1878, s. 31-34; C. Fadda, Concetti fondamentali del diritto ereditario romano , vol. II: Parte se- conda , Napoli 1902, s. 320; A. Suman, «Favor testamenti» e «voluntas testantium» , Roma 1916, s. 66-83; C. Sanfilippo, Corso di diritto romano. Evoluzione storica della hereditas , Napoli 1946, s. 24, 46, 93-98; H. Lévy-Bruhl, Heres , RIDA, <Mélanges De Visscher II> 1949, vol. 3, s. 141; R. Ambrosino, Esercitazioni di „dommatica moderna” sul diritto romano (Risposte ai miei critici in tema di eredità) , SDHI 1951, vol. 17, s. 222-224; B. Biondi, Successione testamentaria e do- nazioni , Milano 1955, s. 561-563; U. von Lübtow, Die Entwicklungsgeschichtlichen Grundlagen Por. A. Rivier, Traité élémentaire des successions a cause de mort en droit romain , Bruxelles 2 des römischen Erbrecht , <Studi De Francisci>, vol. I, Milano 1956, s. 506-508; P. Voci, Diritto ereditario romano , vol. II: Parte speciale , Milano 1963, s. 615-616; B. Schmidlin, Die römischen 2 Rechtsregeln. Versuch einer Typologie , Wien-Köln 1970, s. 66-67; B. Schmidlin, Sinn, Funktion und Herkunft der Testamentregeln: «Nemo pro parte testatus pro parte intestatus decedere potest — hereditas adimi non potest» , BIDR 1975, vol. 78, s. 81-91. D.29.1.15.4. Ulpianus libro quadragesimo quinto ad edictum . 6 7 Napoli 1933, s. 198-201; C. Sanfilippo, Corso... , s. 93-94. Klauzule rozwiązujące dopuszczano w testamentach również w przypadku usufructus i tutela , G.3.84. Por. C. Fadda, Concetti... , s. 318-319; S. Solazzi, Diritto ereditario romano , vol. II, 8 ponieważ instytucje te miały ze swej natury charakter czasowy. drugiej księgi de casibus Gaiusa — D.28.5.89 . Również Julianus zaświadczył o jej WARUNKI, TERMINY I FIDEIKOMIS UNIWERSALNY... 97 stępstwa w prawach inter vivos , jakim była sukcesja uniwersalna przy adrogatio i conventio in manum . Tylko testatorowi odbywającemu służbę wojskową wolno było skutecznie decy- dować o losach własnego majątku nawet po tym, jak został on nabyty przez dzie- dzica jako spadek. Natomiast fideicommissum hereditatis dawało taką możliwość każdemu spadkodawcy. Gdy bowiem udzielono zaskarżalności uniwersalnym za- pisom powierniczym, fideikomisariusze, występując o wypełnienie woli spadko- dawcy, domagali się od magistratus , aby zmusił dziedziców do wydania całego spadku lub jego części określonej ułamkiem. Spadkobiercom pozostawał sam tytuł heres wraz z iura sepulchrorum i actiones operarum , a od panowania cesarza Wespazjana także kwarta pegazjańska. Trzeba jednak zauważyć, że fideikomis uniwersalny formalnie nie naruszył normy wyrażonej paremią semel heres semper heres . Z samej swej natury stanowił wszelako jej faktyczne obejście i, co istotne, właśnie jako takie był uznawany i sankcjonowany przez prawo. Obchodzenie reguły semel heres semper heres stawało się szczególnie wygodne dla spadkodawców wtedy, gdy dawało możliwość odroczenia momentu wydania spadku fideikomisariuszowi. Dopiero wówczas osiągano efekt czasowej institutio heredis . Natomiast przesunięcie momentu, w którym spadek miał zostać wydany, było możliwe, ponieważ pozwolono na dołączanie do fideicommissum hereditatis warunków lub terminów. Źródła wielokrotnie to potwierdzają 9 RODZAJE TERMINÓW I WARUNKÓW Gaius na wstępie swego wykładu o zapisach powierniczych zaznaczył: G.2.250: Et liberum est vel sub condicione, vel pure relinquere fideicommissa, vel ex die certa . Z jego przekazu wynika, że oprócz fideikomisów nakładanych pure , a więc takich, których fideikomisariusze mogli dochodzić już w momencie nabycia spadku przez dziedziców, wolno było także zostawiać zapisy powiernicze z warunkiem lub z terminem wskazanym datą kalendarzową ( dies certus ). Na dalsze uściślenia pozwala fragment Ulpiana z 79 księgi komentarza do edyktu. Jurysta pisząc o stypu- lacjach, które zawiera się dla zabezpieczenia wykonania zapisu powierniczego, nadmienił co następuje: D.36.3.14 pr. Ulpianus libro septuagensimo nono ad edictum : Haec stipulatio et in fideicommissis locum habet, sive pure fi- deicommissum sit relictum sive ex die certa vel incerta vel sub 9 commissorum ; D.36.1.12. Papinianus libro vicesimo quaestionum ; D.36.1.13 pr. Ulpianus libro quarto fideicommissorum ; D.36.1.23.2. Ulpianus libro quinto disputationum ; D.36.1.29 pr.-1. Africanus libro sexto quaestionum ; D.36.1.32 pr. Marcianus libro nono institutionum . D.36.1.1.9. Ulpianus libro tertio fideicommissorum ; D.36.1.10. Gaius libro secundo fidei- 98 FRANCISZEK LONGCHAMPS DE BÉRIER 10 W przedstawionym tekście Ulpianus podkreślił, że wspomniane stypulacje skła- dano zarówno przy fideikomisach, w których pozostawiono tylko jakąś rzecz lub prawo, jak i przy uniwersalnych zapisach powierniczych. Nie miało również zna- czenia, czy fideikomis uniwersalny nakładano pure , czy pod warunkiem, czy też z terminem. Jurysta mówiąc jednak o terminie, nie ograniczył się do wspomnienia dies certus znanego już z G.2.250. Wymienił także dies incertus , a więc taki, co do którego albo nie ma pewności jedynie kiedy nastąpi ( dies certus an incertus quan- do ), albo w którym istnieje niepewność, czy nadejdzie, choć nie ma wątpliwości co do konkretnej daty ( dies incertus an certus quando ), albo w ogóle nie wiadomo, czy i kiedy ów dzień ma nadejść ( dies incertus an certus quando ). Dwa ostatnie przy- padki dies incertus wydają się wywoływać efekt warunku, ponieważ nie wiadomo, czy w ogóle będą miały miejsce . Toteż nawet, jeśli, ze względu na założony przez condicione, sive res aliqua sive hereditas sive ius aliquod relictum est . 11 spadkodawcę element niepewności, źródła podają dies incertus jako inny niż dies certus i condicio rodzaj klauzuli dołączanej do czynności prawnej, przybierał ów dies incertus w istocie albo charakter warunku, albo charakter terminu. Gdyby więc starać się w klasyfikowaniu warunków i terminów o zachowanie odrębności każdej z kategorii — obok condicio i dies certus należałoby jako dies incertus wskazać dies certus an incertus quando . Można by go współcześnie nazwać dies incertus sensu stricto . Rodzi się pytanie, dlaczego Gaius wspomniał tylko o dies certus . Czyżby w ogóle nie brał pod uwagę dołączenia do fideikomisu warunku albo terminu w po- staci dies incertus ? Warto przytoczyć w tym miejscu lekturę palimpsestu wero- neńskiego odmienną od przedstawionej powyżej i podawanej przez kolejnych wydawców Instytucji Gaiusa: Et liberum est vel sub condicione vel pure relinquere fideicommissa, vel ex die, quod est regula . 12 10 Por. też C.6.43.3.3. Justinianus (531 r.). 11 règle dies incertus conditionem in testamento facit , „Dissertations de droit romain et de droit fran- çais”, Paris 1882, s. 542-587; A. Boistel, Du dies incertus et de ses effets dans les dispositions testa- mentaires (extrait de la „Revue générale du droit”), Paris 1885, s. 1-33; G. Brunetti, Il dies incertus nelle disposizioni testamentarie , Firenze 1893; C. Ferrini, Sul „dies incertus” nei legati , <Antologia giuridica> 1894, vol. 8, s. 179-195 (= <Operae>, vol. IV, Milano 1930, s. 333-352); G. Segrè, Gli effetti del dies incertus quando nelle disposizioni di ultima volontà , „Rivista italiana per le scienze giuridiche” 1894, vol. 18, s. 316-345 (= <Scritti giuridici>, vol. II, Roma 1938, s. 314-348); C. Appleton, Aperçus nouveaux sur le terme certain ou incertain en droit romain , „Revue générale du droit, de la législation et de la jurisprudence en France et à l'étranger” 1926, vol. 50, s. 154-188 i recenzja H. Siber, ZSS 1928, vol. 48, s. 760-765; G. Grosso, I legati nel diritto romano. Parte generale , Torino 1972, s. 422-431; G. Sciascia, Termine (Diritto romano) , <Novissimo Digesto Dyskusję wokół dies incertus w prawie rzymskim prowadzili: E. Machelard, Examen de la 2 Italiano>, vol. XIX, Torino 1973, s. 93-94. R.G. Böhm, «Emendationes Gaianae» III , „Labeo” 1978, vol. 24, s. 186-187; por. też 12 M. David, L.W. Nelson, Kommentar. Gai Institutionum Commentarii IV mit philologischen Kom- mentar herausgegeben , Leiden 1954, s. 427-428. WARUNKI, TERMINY I FIDEIKOMIS UNIWERSALNY... 99 Zgodnie z tą wersją, jurysta wspomniał o zasadzie, iż prócz fideikomisów zo- stawianych pure , można było do zapisów powierniczych dołączać warunek ( con- dicio ) lub termin ( dies ). Gaius w ogóle nie wspomniałby przeto o dies incertus i nie podejmowałby rozróżnienia dies certus - dies incertus , które, jak już się dało za- uważyć, nie było jednoznaczne. Jednak czytając jego wywody na temat fidei- komisów, trudno nie odnieść wrażenia, że cytowane zdanie zostało tylko do nich dołączone. Myśl w nim zawarta nie znajduje dalszego rozwinięcia. Wydaje się więc, że Gaius zamieścił je niejako dla porządku, bo czuł się obowiązany dać czytel- nikowi podręcznika, jakim były Instytucje, pełny obraz przedstawianej instytucji prawnej. Nie uznał jednak za stosowne wprowadzać go w dalsze zawiłości, ze wspomnianej reguły wynikające. Nie ma natomiast powodów, by uważać, że jurysta nie znał rozróżnienia dies certus-dies incertus . Toteż po uściśleniu dokonanym przez Ulpiana w D.36.3.14 pr. łatwiej przychylić się właśnie do lektury: vel ex die, quod est regula . Dotychczasowe rozważania pozwalają na wyciągnięcie wniosku, że fideikomisy można było nałożyć na spadkobierców już to sub condicione , już to ex die certa albo ex die incerta . Warto prześledzić zachowane w źródłach przykłady klauzul, które pojawiały się przy uniwersalnych zapisach powierniczych, aby poznać, jakie cele pragnęli przez ich dołączenie osiągać spadkodawcy. Na początek należy jednak poczynić pewną uwagę. Nie zawsze dołączenie wa- runku służyło opóźnieniu wydania spadku fideikomisariuszowi. Zdarzało się, że mimo condicio spadkodawcy pragnęli osiągać zamierzony cel natychmiast. Wy- mownym przykładem był warunek si non nupserit , pod którym zostawiono kobiecie uniwersalny zapis powierniczy . Nie wydaje się, że testator łudził się, iż pozosta- 14 13 fideicommissorum ; D.35.1.62.2. Terentius Clemens libro quarto ad legem Iuliam et Papiam ; D.35.1.63 pr. Gaius libro tertio ad legem Iuliam et Papiam ; D.35.1.100. Papinianus libro septimo responsorum . Por. też W. Dajczak, «Cum vir uxori si non nupserit aliquid legavit.» Der Beitrag zur Frage der condicio viduitatis , <Estudios Martínez Díez>, Madrid 1994, s. 119-127. Por. W. Dajczak, Nabycie legatu pod warunkiem „pozostania we wdowieństwie” w prawie 14 rzymskim klasycznym i poklasycznym , <Acta Universitatis Nicolai Copernici> 1992, Prawo, vol. 32, s. 11-22; W. Dajczak, Zapisy na rzecz żony w prawie rzymskim , Toruń 1995, s. 142-144 wraz z omówieniem cautio Muciana i cytowaną tam literaturą. 13 nie ona we wdowieństwie, aby hereditas fideicommissaria była przekazana dopiero jej dziedzicom. Mogła przecież otrzymać ją od razu, jeśli tylko zobowiązała się w cautio Muciana do zwrotu spadku w razie powtórnego zamążpójścia. Obie strony miały więc szansę od razu być usatysfakcjonowane: testator, że zostanie złożone dodatkowe zabezpieczenie służące realizacji zamierzonego przezeń celu, oraz ko- bieta, że od razu będzie mogła korzystać z dóbr spadkowych . D.36.1.67.1. Maecianus libro quinto fideicommissorum ; por. też D.32.14 pr. Gaius libro primo |
Menu
|