Uwagi o strukturze dawnego panstwa ruskiego, Studia - Administracja Samorządowa, Historia Administracji

Granic dawnego państwa ruskiego nie można jednoznacznie wskazać. Ulegały one ciągłym zmianom, w niewielkich odstępach czasu. Państwo to opierało się na związku seniorów z ich wasalami, którzy podporządkowywali sobie pozostałą ludność. Nie występowała zasada suwerenności terytorialnej lecz system umów lennych. Uwzględnić również trzeba , iż dawne państwo ruskie powstało, gdy słowiański proces kolonizacyjny nie był zakończony. Formowanie terenów etnicznych dopiero się rozpoczęło i nie było wyraźnie ustalonych granic.

V. Prochazki wyróżnił 3 fazy rozwoju państw słowiańskich: etniczna, terytorialna, książęca. W ramach tej ostatniej uformowane zostały podstawy państwowości, co prowadziło do utworzenia ”księstw protofeudalnych”, które poprzedziły pojawienie się państwa. Zaczynają zanikać nazwy plemienne takie jak np. Polanie Chorwaci i zostają zastąpione przez nazwy pochodzące od „grodów stołecznych” Takich jak np. Kijowianie, Nowogrodzianie. W X-XIw. była bardzo duża ruchliwość warstw społecznych . Cały czas poszukiwano nowych terenów, które nadawałyby się pod uprawę rolną oraz nowych terenów myśliwskich. Czego skutkiem było powstawanie oraz zanikanie osiedli ludzkich. Najpoważniejsze konflikty wojenne występowały na terenach peryferyjnych. Niezmienna pozostawała sytuacja na centralnych terenach. Natomiast peryferie podlegały ciągłym zmianom różnego rodzaju.Dawne państwo ruskie stanowiło konglomerat plemion i narodowości. O odrębności tych grup świadczy stosowanie osobowości prawa. W „Prawdzie Ruskiej” można znaleźć specjalne prawo dla różnych narodowości i grup etnicznych. Zgrupowanie plemienne Słowian nie może być rozumiane jako całość ponieważ dzielili się oni na co najmniej 2 części: południową i północną.                                                  

Również wewnątrz tych części każda grupa plemienna uważała się za nie związaną z pozostałymi. Pojęcie wspólnoty narodowej w tym czasie w ogóle nie istniało. Przykładem mogą być            Nowogrodzianie, którzy nie uważali się za Rusów, ale za mieszkańców swojej ziemi, lecz nie byli oni wyjątkiem ponieważ taka świadomość występowała również w innych rejonach wschodniej Europy. Ówczesny człowiek był człowiekiem „małej grupy”. Wszystkie interesy pojawiały się tylko na tle wąskiego kręgu współplemieńców, nie odczuwając żadnej bliskości z przedstawicielami innych plemion. Tereny na których osiedliły się plemiona słowiańskie były bardzo zróżnicowane pod względem geograficznym co ograniczyło do minimum kontakty pomiędzy plemionami.                                         

Upadek ustroju rodowo-plemiennego i jego przebieg w rejonach nie odbywał się synchronicznie. Pojawienie się stosunków feudalnych w jednych miejscach następowało wcześniej innych później. Brak było jakiejkolwiek unifikacji.Bardzo prawdopodobne jest, że przed powstaniem danego państwa ruskiego na terenach północno-zachodnich Europu wschodniej pojawiły się związki ziem słowiańskich i nie słowiańskich. Za trzon uważa się przede wszystkim ziemię nowogordzką. Społeczeństwo klasowe w okresie przedfeudalnym mogło przetrwać tylko w formie dostatecznie silnej, ponadmiejscowej organizacji związkowej. Podstawowym kierunkiem było polityczne powiązanie chociażby kilku ziem. Później ziemie te miałyby się przekształcić w mikroorganizmy-autonomiczne części powstającej organizacji federalnej. To w znacznym stopniu wzmacniało związek polityczny. W granicach federacji mogło powstać kilka związków politycznych, by następnie zlać się w jeden większy. Dawne państwo ruskie powstało w wyniku połączenia się dwu ponadmiejscowych związków politycznych. Jednego z ośrodkiem w Nowogrodzie, drugiego w Kijowie.                                                                                                  

Przez związkowy charakter państwa ruskiego nie można jednoznacznie wskazać stolicy. Niektórzy badacze oraz zakonnicy-kronikarze starają się zasugerować, że stolicą państwa ruskiego był Kijów. Tak uważają osoby duchowne ponieważ tam powstała pierwsza metropolia wschodniosłowiańska i obwołali oni Kijów „matką miast ruskich”. Jednak nawet pod względem religijnym nie można jednoznacznie wskazać, iż to Kijów był stolicą, ponieważ po wybudowaniu soboru Św. Sofii w Kijowie, powstaje tak samo wielka oraz pod tym samym wezwaniem świątynia w Nowogrodzie. W tym okresie władza państwowa nie odczuwała potrzeby posiadania stolicy. Sposób sprawowania władzy był prymitywny i należał tylko do księcia i jego najbliższego otoczenia. Najważniejszym organem był oczywiście książę.                                                                                                                „Pouczenie” Włodzimierza Monomacha dotyczące sprawowania władzy oraz troski o gospodarstwo domowe. CYTAT.                                                                                                                              

Ludzie odczuwali podporządkowanie wobec konkretnej osoby. Uważali swoja zależność tylko za osobistą i bezpośrednio związaną z tym lub innym księciem, co zmuszało władcę do stałego kontaktu z poddanymi, nawet w minimalnym stopniu. Dlatego książę musiał pojawiać się wszędzie osobiście, aby zachować swój autorytet. Zadaniem księcia było również dowodzenie wojskiem i uczestnictwo w bitwach, dając przykład swojej drużynie. Jednak podstawową funkcją władzy państwowej stanowił pobór daniny. Książę, jego dwór, drużyna żyli głównie dzięki daninom w naturze-„kormleniju”. Co również wykluczało pozostawanie „aparatu państwowego” w jednym miejscu” Jedną z metod pobierania daniny było „poludje” tzn. wyjazdy na podwładne tereny w celu jej zebrania. Żadne lokalne zasoby nie były wystarczające na dłuższe przebywanie księcia i jego drużyny w jednym miejscu, przez co książę musiał się często przenosić. Wielkość podatku i norma ściągania daniny były ustalone, to często jej rozmiary były określane przez poborcę. Danina była ściągana w określonych terminach. Według „Powieści dorocznej” danina była tak podzielona że 2/3 przeznaczano na potrzeby społeczne, a 1/3 dla księcia, na utrzymanie dworu i drużyny.                               

Państwo ruskie w określonym stopniu miało charakter patrymonialny. Ponieważ wielki książę uważał je za swoją własność, jego synowie posiadali prawo dziedziczenia księstw. Podpora księcia było posiadanie drużyny. Z czym nierozerwalnie łączą się stosunki wasalskie pomiędzy księciem, a jego poddanymi. Ta kwestia pozostaje jednak do końca nie wyjaśniona ze względu na brak odpowiednich źródeł. Niektórzy badacze uważają wasalstwo w dawnej Rusi jako polityczną i wojskową hierarchię. Co odpowiadało rozczłonkowanemu charakterowi własności ziemskiej i hierarchii związanej z systemem drużyn zbrojnych. Wyższa władza wojenna należała się właścicielom ziemskim, a nie rolnikom. Drugim stanowiskiem jest negacja istnienia na Rusi przed XIIw. struktury politycznej określanej jako wasalstwo.                                                                                                                                                    

Pod koniec Xw. Książę Władysław Światosławicz zdał sobie sprawę jak nietrwałe jest jego państwo opierające się tylko na autorytecie władcy. Wiedział, że aby wzmocnić kraj potrzebne są także powiązania wewnętrzne. Uważał on, że jednym z takich czynników może być religia. Pierwszą taką próbą była reforma pogaństwa. Kult Peruna stał się wspólny dla wszystkich poddanych. Jego posąg wyniesiono z zamkowego dworu i umieszczono go na wzgórzu poza dworem. Jednak próba ta od początku była skazana na niepowodzenie. Ponieważ niemożliwe było wyparcie jednej ideologii druga, pozostającą w tym samym systemie. W wyniku czego książę Władysław musiał użyć bardziej radykalnych środków. Przy pomocy przyjętego od Bizancjum chrześcijaństwa, starał się stworzyć wspólną podstawę dla jedności państwa ruskiego. Sprzyjało to w znacznym stopniu unifikacji języka i kultury. Jednak w wiekach X i XI przyjęcie chrześcijaństwa dawało nieznaczne wyniki. Większa część ludności nadal pozostawała pogańska. Bez względu na to, kościół prawosławny oraz wladza wielkoksiążęca gwarantuje istnienie państwowości dawnego państwa ruskiego.

Książę Włodzimierz Światosławicz próbował administracyjnie zlikwidować strukturę plemienną. Rozwijające się stosunki społeczno-ekonomiczne zmuszały nie tylko do myślenia o wojnach, ale również o statucie i ustroju ziemskim. W tym celu w 988r. Włodzimierz przeprowadził reformę, która polegała na zastąpieniu terytorialnych granic plemiennych, namiestnictwami. Określone ziemie były zjednoczone wokół miast, którymi zarządzali synowie lub posadnicy wielkiego księcia. Jednak synowie Włodzimierza nie byli na stałe związani z określonymi miastami i ziemiami. Sprawowali oni tylko władze w imieniu wielkiego księcia, byli współrządcami-pomocnikami ojca. Nie mogli oznajmić, że te ziemie należą do nich. Wyniki tej reformy okazały się jednak znikome ponieważ autonomia plemienna nie została do końca podważona i w dalszym ciągu zachowywała swoje znaczenie.

W południowej części Europy wschodniej, tam gdzie występowały wpływy Bizancjum, a Słowianie żyli pod ciągłą groźbą napaści, ponieważ czynniki geograficzne nie sprzyjały obronie. Potrzeba silnej władzy autorytatywnej była tutaj najbardziej odczuwalna i autorytet wielkiego księcia zna jodował tutaj najlepsze dla siebie podłoże. Zupełnie inna sytuacja miała miejsce na północy. Słowianie nie bali się silnego wroga z zewnątrz, ponieważ otaczały ich słabe plemiona ugrofińskie i bałtyckie. Posiadanie rezerw wolnej ziemi uprawnej, rola łowiectwa oraz handel sprzyjały w kształtowaniu jednostki w mniejszym miejscu niż to miało miejsce na południu. Dzięki tym wszystkim czynnikom, władza wielkoksiążęca spotykała się z największą opozycją i tutaj jej wpływ był najmniejszy.

Dawne państwo ruskie stanowiło swoistą federację, która była zjednoczona przez wielkiego księcia. Był przedstawicielem najwyższej władzy w państwie. Początkowo przeprowadził jednoczenie części składowych, opierając się na kościele prawosławnym prowadził politykę, ponieważ miał on możliwość szerszego spojrzenia na otaczający świat w porównaniu do władz lokalnych. Stojąc ponad lokalnymi interesami książę mógł planować i realizować działania mające znaczenie nie tylko dla interesów jednej grupy plemiennej, ale dla całego konglomeratu plemion. Można uznać, że od momentu powstania władzy wielkoksiążęcej rozpoczyna się prawdziwa polityka zagraniczna wschodniej Europy.