ustroje, Religioznawstwo, Historia cywilizacji starożytnych

Egipt – ustrój.

Okres tynicki (3100-2686 p.n.e):

- władca jest bogiem, może w sposób nieograniczony kierować państwem.

- władca był jedynem autorytetem w sprawach świeckich i religijnych, do pomocy miał sztab urzędników.

- centrum administracyjnym państwa była stolica – siedziba króla.

- wysoko stojącym w hierarchii był urząd głównego sędziego i kanclerza, który zarządzał skarbcami Górnego i Dolnego Egiptu. Do pomocy miał asystentów i pisarzy.

Stare państwo (2686-2181 p.n.e):

- centralizacja władzy królewskiej i dworu, która doszła do szczytu za panowania Cheopsa (IV dynastia)

- absolutna władza królewska mogła być utrzymana dzięki dotacjom, darom i urzędom, jakie otrzymywali od władcy członkowie jego rodziny.

- wzrósł zakres władzy i obowiązków wezyra, który był królewskim krewnym, jeśli nie synem.

- z początkiem IV dyn. urząd wezyra nabiera jeszcze większego znaczenia, prawdopodobnie kieruje on całą administracją kraju.

- jak przypuszcza W.S.Smith armia nie była regularna, lecz formowana z ludności cywilnej, kiedy zachodziła potrzeba ujarzmienia któregoś z plemion koczowniczych lub obrony kraju. Na jej czele stał generał.

- kapłani zdobywają coraz większy prestiż.

- w okresie VI dyn. zarządcy poszczególnych prowincji Egiptu osiągnęli dużą władzę, doprowadzając w końcu do upadku władzy królewskiej i rozpadu państwa. Kraj powoli przestawał być rządzony centralnie. Kwitła korupcja i sprzedajność urzędników, pogłębiał się wyzysk najniższych warstw społeczeństwa. Pogłębiało się rozbicie dzielnicowe.

Pierwszy okres przejściowy (2181-2133 p.n.e):

- całkowity rozkład władzy królewskiej spowodowany nadmiernym wzrostem potęgi arystokracji.

- państwo rozbite na dzielnice podlegało „rządom rewolucji”, stanowiącą reakcję na ucisk społeczny.

Średnie państwo (2133-1786 p.n.e):

- wraz z powtórnym zjednoczeniem Egiptu pod berłem Mentuhotepa II zmieniła sięsytuacja wew. i układ sił politycznych w kraju.

- władca zgromadził kluczowe urzędy w Tebach i powierzył stanowiska swym zwolennikom.

- niezależne prowincje zostały sprowadzone do roli okręgów administracyjnych.

- władca podbił Dolny Egipt przy pomocy regularnej armii złożonej po części z oddziałów nubijskich. W podbitych prowincjach urząd nomarchy z dziedzicznego stał się obieralnym. Jedynie w prowincjach Środkowego Egiptu urząd nomarchy pozostał dziedziczny.

- powtórna centralizacja władzy i całkowita kontrola nad państwem doprowadziła do rozkwitu wszystkich gałęzi życia kraju.

Nowe Państwo (1567-1085 p.n.e):

-J’ahmes założyciel XVIII dynastii zaczął od zmian administracji, chcąc stworzyć ostoję dla monarszego autorytetu.

- głównym kryterium kwalifikującym do podjęcia stanowiska było wykształcenie, a także wierność interesom państwa i monarsze.

- potwierdził przywileje nomarchów wiernych koronie, a tych co do których nie miał pewności zastąpił nowymi.

- sam system administrowania pozostał bez zmian, tzn. kraj był kierowany centralnie.

- najważniejszym urzędem był urząd wezyra, z czasem zakres obowiązków wzrósł do takiego stopnia, że nastąpił podział na dwa urzędy (wezyr północy i południa)

- wezyrom podlegali „starsi” głównych miast Górnego i Dolnego Egiptu.

- jednym z głównych obowiązków wezyra było czuwanie nad terminowym zbiorem podatków oraz kierowanie całym aparatem administracyjnym.

- w czasach XVIII dynastii można wyróżnić następujące grupy społeczne:

kapłani, urzędnicy, wojskowi, tzw. słudzy królewscy oraz rzemieślnicy i rolnicy.

- w okresie nowego państwa pojawili się również niewolnicy

- za Ramessydów system administracyjny w kraju pozostał bez zmian.

- wzrastający wpływ kapłanów Amona doprowadził z czasem do całkowitego upadku autorytetu władcy i zmiany dynastii.

- za czasów XX dynastii gdy panował Ramzes III został zaprowadzony ład w kraju.

Okres późny (1085-332 p.n.e):

- w tym okresie panowali władcy słabi, walczący między sobą o władzę, a czasem panujący równocześnie.

- chaos społeczno-polityczny ułatwił zdobycie Egiptu Nubijczykom, następnie Asyryjczykom i w końcu 2krotnie Persom.

- te wszystkie najazdy wyniszczyły i osłabiły kraj. Amen

Sparta – ustrój:

Spartanie uczynili z ustroju oligarchicznego fundament trwania społeczności, której nadrzędnym celem była militarna sprawność. Ich tryb życia stał się sławny za sprawą dyscypliny, której najbardziej wyrazistym przykładem był sposób szkolenia spartańskiej ciężkozbrojnej piechoty, bez wątpienia najpotężniejszej militarnej siły epoki. Sparta mogła tym łatwiej budować swą potęgę, że zajmowała z natury dogodną do obrony wąską równinę, ciągnącą się z północy na południe pomiędzy dzikimi pasmami gór południowo-wschodniej części Peloponezu.

Rezultatem kompromisu, który doprowadził do osiągnięcia wewnętrznej spójności Sparty, było zachowanie przez Spartan nie jednego lecz dwóch dziedzicznych dowódców armii, których sami nazywali królami. Królowie ci, pierwotnie zapewne przywódcy dwóch dominujących osad, pełnili także rolę zwierzchników kultów religijnych. Nie dysponowali oni jednak nieskrępowaną władzą, nie mogli samodzielnie podejmować wielu decyzji ani rozstrzygać kwestii politycznych; nie działali więc jak typowi monarchowie, ale raczej jak przywódcy oligarchicznych instytucji kierujących spartańską polis. Niekiedy rywalizacja pomiędzy dwiema królewskimi rodzinami prowadziła do ostrych konfliktów. Sprawowanie najwyższego dowództwa przez dwóch wodzów nieraz paraliżowało działania armii w czasie wojny, gdy królowie spierali się ze sobą na temat strategii prowadzenia kampanii. W związku z tym Spartanie postanowili, że w czasie wypraw wojennych armią dowodzić może tylko jeden król.

polityce Sparty decydowali "nieliczni", grupa dwudziestu ośmiu mężczyzn, którzy przekroczyli sześćdziesiąty rok życia. Razem z dwoma królami tworzyli oni trzydziestoosobową "radę starszych" (gerousia), która przedkładała swoje propozycje zgromadzeniu wszystkich wolnych obywateli. Ciało to miało jednak ograniczoną możliwość wnoszenia poprawek do propozycji przedstawionych mu przez geruzję; zazwyczaj oczekiwano, że bez sprzeciwu przyjmie projekty rady. Odrzucenie ich zdarzało się bardzo rzadko, ponieważ rada zachowywała prawo wycofania swoich propozycji, kiedy tylko reakcja uczestników zgromadzenia zapowiadała negatywny wynik głosowania. "»Jeśli lud będzie się wypowiadać krzywo, członkowie rady i naczelnicy niech będą tymi, którzy wycofują się«, to znaczy niech nie zatwierdzają, lecz wycofują się i rozwiązują zgromadzenie jako zniekształcające i zmieniające wniosek na gorsze". Później rada mogła ponownie przedstawić swoją propozycję zgromadzeniu, zapewniwszy sobie uprzednio poparcie niezbędne dla przeforsowania swojego wniosku.

Przeciwwagę dla wpływów królów i geruzji stanowiła rada składająca się z pięciu corocznie wybieranych "nadzorców" (eforoi). Wybierani spośród dorosłych obywateli eforowie zwoływali posiedzenia geruzji i zgromadzenie; dysponowali także znaczną władzą sądowniczą. Mogli nawet wnieść oskarżenie przeciw królowi i więzić go aż do wszczęcia procesu. Powstanie rady eforów osłabiło władzę oligarchicznej geruzji oraz królów, ponieważ jej zadaniem było dbanie o nadrzędną rolę prawa. W późniejszym okresie Ateńczyk Ksenofont pisał tak: "I wszyscy powstają ze siedzeń przed królem, tylko eforowie nie wstają z urzędowych krzeseł. Co miesiąc składają między sobą przysięgę: eforowie w imieniu państwa, a król we własnym imieniu. Przysięga króla jest taka, że będzie rządzić zgodnie z obowiązującymi prawami, zaś ze strony państwa, że jeżeli król dotrzyma przysięgi, państwo zapewni mu nienaruszoną władzę królewską".

Spartanie byli niezwykle przywiązani do idei przestrzegania prawa. Było ono dla nich przewodnikiem wskazującym właściwe zachowanie się w sprawach wielkich i małych. Kiedy na przykład eforowie obejmowali urząd, zwracali się do obywateli Sparty z rozkazem, "aby obcięli wąsy i bali się praw". Szacunek, jakim Spartanie darzyli swój system rządów, znalazł odzwierciedlenie w tradycji, wedle której to sam Apollon Delficki usankcjonował go za sprawą wyroczni nazywanej Retra. Reformy opisane w Retrze miał wprowadzić w życie lacedemoński przywódca Likurg. Już starożytni historycy nie dysponowali żadnymi pewnymi wiadomościami o datach jego życia oraz o zmianach, jakie wprowadził do spartańskich praw. Wszystko, co dziś możemy powiedzieć, sprowadza się do stwierdzenia, że swój polityczny system Spartanie kształtowali w okresie między 800 a 600 rokiem p.n.e. Inaczej niż inne greckie poleis, Sparta nigdy nie posiadała spisanych praw. Spartanie przekazywali swój system z pokolenia na pokolenie razem z bardzo szczególnymi obyczajami, które wiązały się z równie nietypowymi pryncypiami ustroju gospodarczego.

Rozwój polityczny Aten:

Grecy zazwyczaj uważali ważne wydarzenia historyczne, takie jak założenie polis czy spisanie praw, za dzieła pojedynczych osób, "reformatorów" z dalekiej przeszłości. Podobnie jak Spartanie, którzy byli przekonani, że założycielem ich polis był legendarny Likurg, Ateńczycy wierzyli, że początki ich miasta są związane z jedną postacią. Według ateńskich mitów prawdziwym założycielem Aten był Tezeusz, który doprowadził do zjednoczenia się ze sobą miejscowości leżących w Attyce. Attyka to nazwa półwyspu zajmującego południowo-wschodni kraniec Grecji i stanowiącego terytorium polis Ateńczyków. Ponieważ Attyka ma kilka dogodnych portów, Ateńczycy częściej niż zam-knięci w głębi lądu Spartanie podejmowali morskie wyprawy i nawiązywali kontakty z innymi ludami. Narodowy heros Ateńczyków, Tezeusz, był - jak wierzono - żądnym przygód podróżnikiem, żeglarzem, który udał się na Kretę, by walczyć z Minotaurem, potworem-ludożercą, pół człowiekiem, pół bykiem. To wydarzenie, na równi z innymi mitycznymi przygodami, stało się ulubionym tematem przedstawianym przez attyckich mistrzów w malarstwie wazowym. Owe "prace" Tezeusza - jak je nazywano, nawiązując do czynów dokonanych przez najsłynniejszego z greckich herosów, Heraklesa (Herkules jest łacińską wersją jego imienia) - to przede wszystkim zwycięskie walki z rozmaitymi potworami i złoczyńcami zagrażającymi spokojnemu i cywilizowanemu życiu. Tezeusz był więc herosem, który pracował na rzecz społecznych i moralnych instytucji polis - w przeciwieństwie do Heraklesa, herosa Greków doryckich, który walczył z bestiami i potworami, aby zademonstrować swoją nadludzką siłę i męstwo. Mity związane z postacią Tezeusza czyniły go postacią szczególnie predestynowaną do roli założyciela polis takiej jak polis Ateńczyków, która szczyciła się swoimi osiągnięciami cywilizacyjnymi i dążyła do nauczania pozostałych Greków tego, co najważniejsze w cywilizowanym życiu, a więc rolnictwa i religijnych misteriów inicjacyjnych związanych z kultem bogini Demeter. Wybór Tezeusza na mitycznego założyciela polis odzwierciedlał więc pewne ateńskie poczucie wyższości związane z deklarowaną "misją cywilizacyjną".

Odmiennie niż inne duże osady, powstałe w okresie mykeńskim Ateny u schyłku epoki brązu najwyraźniej nie przeżyły wielkiej katastrofy, choć nie wydaje się prawdopodobne, by osada zupełnie uniknęła wszystkich problemów tamtych czasów. W każdym razie na początku epoki Wieków Ciemnych zaludnienie Attyki zmniejszyło się wyraźnie, podobnie jak działo się to na innych terenach. Znaleziska archeologiczne, między innymi wspominany już wcześniej model spichrza pochodzący z grobu kobiety, świadczą o tym, że około roku 850 p.n.e. attycka gospodarka i rolnictwo zaczęły już dźwigać się z kryzysu. Kiedy w stuleciu pomiędzy 800 a 700 rokiem p.n.e. gwałtownie wzrastała populacja całej Attyki, najszybciej rozrastającą się liczebnie warstwą społeczną byli wolni chłopi. Stało się to możliwe dzięki znacznej poprawie warunków ekonomicznych w początkowym okresie epoki archaicznej. Ci niewielcy producenci rolni zaczęli domagać się wpływu na ateńską politykę i przynajmniej ograniczonej formy politycznej równości. Niektórzy spośród drobnych posiadaczy ziemskich stali się na tyle zamożni, że mogli pozwolić sobie na zakup wyposażenia hoplity. Zapewne właśnie ci ludzie, tak jak w innych poleis ludzie o podobnej pozycji ekonomicznej, wywierali silny nacisk na elitę, której przedstawiciele wchodzili w skład stosunkowo licznej grupy sprawującej w Atenach rządy oligarchiczne. Rywalizacja pomiędzy oligarchami o status i zyski sprawiała, że nie tworzyli oni jednolitego frontu. Ulegając społecznym naciskom, oligarchowie zmuszeni byli zagwarantować hoplitom uczestnictwo w obywatelskiej milicji, od której zależała militarna potęga Aten. Prawa obywatelskie wcześnie uzyskali w Atenach również ludzie niezamożni, lecz - podobnie jak w przypadku innych greckich poleis - szczegóły tego procesu nie są do końca wyjaśnione.

Czy we wczesnym okresie politycznego rozwoju Ateny znajdowały się już na drodze ku demokracji? Opinie badaczy znacznie się w tej kwestii różnią. Źródła - wedle zgodnej tym razem opinii skąpe i niejasne - można interpretować w następujący sposób: u schyłku VII wieku p.n.e. obywatele Aten - ci bogaci, należący do warstwy hoplitów, i ci biedni - stworzyli pierwszy, bardzo jeszcze niedoskonały, demokratyczny model polis. Odpowiedź na pytanie, dlaczego w takim razie rozwój ateńskiej polis poszedł w kierunku demokracji, a nie na przykład skrajnej oligarchii, jak w Sparcie, jest bardzo trudna. Wpłynęły na to zapewne dwa czynniki: gwałtowny wzrost liczby ludności oraz pewien specyficzny egalitaryzm panujący w społeczności, której udało się przetrwać niezmiernie ciężkie początki Wieków Ciemnych, kiedy to większość ludzi żyła w bardzo trudnych warunkach. Oba te czynniki nie pozostały też jednak bez wpływu na rozwój innych poleis, w których nie wykształcił się ustrój demokratyczny. Być może wzrost liczby ludności wiejskiej był w Attyce tak gwałtowny, że w jego wyniku wolni chłopi, dysponujący większą niż gdzie indziej siłą, zaczęli domagać się udziału w rządzeniu. O znaczeniu i wewnętrznej spójności tej warstwy społecznej świadczą wydarzenia, jakie miały miejsce w Attyce około roku 632 p.n.e., kiedy to Ateńczycy zebrali się i "napłynęli tłumnie ze wsi" (Tukidydes I, 126, 7), aby uniemożliwić przewrót planowany przez ateńskiego oligarchę imieniem Kylon. Ten były zwycięzca igrzysk olimpijskich, mający za żonę córkę Teagenesa, tyrana Megary, chciał wraz z kilkoma przyjaciółmi wprowadzić w Atenach tyranię.

Nasze skąpe źródła zdają się potwierdzać, że już w VII wieku p.n.e. wszyscy wolno urodzeni mężczyźni mieli prawo uczestniczenia w otwartych obradach ciała zwanego zgromadzeniem (ekklesia), które każdego roku wybierało dziewięciu urzędników nazywanych archontami (dosłownie: "władającymi"). Archonci sprawowali rzeczywistą władzę, a także wydawali wyroki w sporach i sprawach kryminalnych. Podobnie jak było to wcześniej, członkowie elity wciąż dominowali w życiu politycznym Aten i dzięki swojemu statusowi zapewniali sobie stanowiska archontów, wykorzystując w tym celu swoje związki z ludźmi zależnymi od siebie oraz zawierając sojusze z innymi obywatelami, pochodzącymi z tej samej warstwy społecznej. Prawo ludzi uboższych do uczestniczenia w zgromadzeniu miało ograniczone znaczenie, ponieważ zgromadzenie zbierało się rzadko i tylko w terminach wyznaczanych przez sprawujących władzę archontów, a w trakcie jego obrad decydowano o niewielu sprawach poza wyborem archontów.

Polityczne alianse zawierane przez członków elity często okazywały się jedynie chwilowe, a rywalizacja pomiędzy ludźmi zazdrosnymi o swoje wpływy i znaczenie była na porządku dziennym. Wynikiem nieudanej próby ustanowienia tyranii przez Kylona była podjęta w roku 621 p.n.e., prawdopodobnie pod naciskiem hoplitów - decyzja, aby pewien Ateńczyk, imieniem Drakon, poddał regulacji całość porządku prawnego, dbając przy tym o stabilność państwa i wewnętrzną równość. Niestety, prawa Drakona pogłębiły jeszcze destabilizację państwa; w pamięci Ateńczyków utrwaliły się one, podobnie jak samo imię Drakona, jako symbol okrucieństwa (drakon to po grecku "smok"). Jednocześnie stopniowe pogarszanie się warunków życia wolnych chłopów attyckich doprowadziło do wzrostu napięć społecznych. W czasach późniejszych Ateńczycy nie potrafili odpowiedzieć na pytanie, co spowodowało ten ekonomiczny kryzys; wiedzieli tylko, że w jego wyniku powstał konflikt i bogaci stanęli przeciw chłopom oraz biedocie.

Jedną z przyczyn kryzysu mogła być sytuacja w rolnictwie, prowadząca do stopniowej akumulacji ziemi w rękach coraz mniejszej grupy ludzi. Wielu attyckich rolników wytwarzało żywność tylko na bieżący rok, co oznaczało, że jeden rok nieurodzaju mógł przynieść głód. Ponadto chłopi nie znali żadnej prostej metody, która pozwalałaby im zamieniać nadwyżki wyprodukowane w dobrym roku na niezniszczalny kapitał, który pomógłby przetrwać trudne lata w przyszłości. Umożliwić to miał w dalszej przyszłości pieniądz, wynaleziony i wprowadzony do użytku w końcu VII wieku p.n.e. W Lidii w Anatolii; minęło jeszcze jednak dużo czasu, zanim upowszechnił się on w Grecji. By przeżyć, chłopi, którym się nie powiodło, musieli pożyczać żywność i ziarno na zasiew. Kiedy nie mogli już więcej pożyczyć, porzucali swoją ziemię i poszukiwali pracy dającej utrzymanie im i ich rodzinom. Najczęściej zatrudniali się u tych chłopów, którzy lepiej dawali sobie radę. W tej sytuacji ci, którzy gospodarowali wydajniej lub którym po prostu sprzyjało szczęście, mogli przejąć w użytkowanie lub nawet na własność ziemię należącą do zrujnowanych chłopów. W drugiej połowie VII wieku p.n.e. wielu ubogich Ateńczyków utraciło, z różnych powodów, swoją ziemię, która przeszła w posiadanie bogatszych rolników. Niektórzy spauperyzowani chłopi, nie mogący spłacić długów, byli sprzedawani w niewolę.

Reformy Solona

Dwadzieścia pięć lat po legislacyjnej reformie Drakona sytuacja pogorszyła się do tego stopnia, że Atenom zagrażał wybuch wojny domowej. W roku 594 p.n.e. zdesperowani Ateńczycy, pragnąc przezwyciężyć pogłębiający się kryzys, nadali Solonowi specjalne uprawnienia, upoważniając go do przeprowadzenia istotnych zmian w państwie. Solon, jak sam wyjaśnia w swojej autobiograficznej twórczości poetyckiej, usiłował zachować równowagę pomiędzy oczekiwaniami zamożnych obywateli, którzy chcieli utrzymać swoją pozycję materialną, a żądaniami biednych, którzy domagali się nowego rozdziału ziemi. Zarządził słynne "strząśnięcie długów" z obciążonych nimi gospodarstw, nie doszło jednak do żadnej redystrybucji ziemi. Solon zakazał również sprzedawania Ateńczyków w niewolę za długi oraz oswobodził tych, którzy wcześniej stali się w ten sposób niewolnikami. Swoje osiągnięcia przedstawił w taki oto sposób: "z powrotem do ojczystych Aten, bogów dzieła, przywiodłem wielu: tych sprzedanych zgodnie z prawem i tych bezprawnie[...]".

Dążąc do zrównoważenia politycznych wpływów bogatych i biednych, Solon podzielił obywateli na cztery grupy wedle posiadanego majątku: "pięćsetmiarowcy" (pentakosiomedimnoi, czyli ci, których roczny dochód był równy przynajmniej tej liczbie miar produktów rolnych), "jeźdźcy" (hippeis, ludzie o dochodzie trzystu miar), "ci, którzy znajdują się pod wspólnym jarzmem" (zeugitai, o dochodzie dwustu miar) i wreszcie "pracownicy" (thetes, teci, o dochodzie poniżej dwustu miar). Im wyższa była klasa majątkowa, do której należał dany obywatel, tym wyższe były urzędy, do których mógł kandydować; członkowie klasy tetów nie mogli ubiegać się o żadne urzędy. Solon jednak potwierdził prawo uczestnictwa tetów w zgromadzeniu. Prawdopodobnie także Solon - chociaż część badaczy uważa, że dokonano tego w późniejszych czasach - powołał do życia Radę Czterystu (boule), której zadaniem było przygotowywanie planu obrad zgromadzenia. Elita nie miała decydującego wpływu na postanowienia Rady Czterystu, ponieważ jej członków wyznaczano poprzez losowanie, zapewne spośród przedstawicieli trzech najwyższych klas majątkowych. Być może również Solon opracował plan regularnych posiedzeń zgromadzenia. Reformy te doprowadziły do zwiększenia się znaczenia i ustawodawczej roli zgromadzenia i przyczyniły się w sposób pośredni do wzrostu politycznego znaczenia klasy tetów, którzy w ciągu następnych stu pięćdziesięciu lat stopniowo zdobywali coraz większe wpływy.

Pomimo ograniczeń w sprawowaniu urzędów przez członków najniższej klasy podział społeczności wedle kryterium majątkowego sprzyjał rozwojowi demokracji, ponieważ umożliwiał członkom wspólnoty przesuwanie się ku górze w hierarchii społecznej, a brak bezpośredniego opodatkowania dochodów sprawiał, że przedsiębiorczym jednostkom łatwiej było zwiększyć swój stan majątkowy. Ten, kto osiągnął wyższy poziom dochodów, uzyskiwał tym samym dostęp do wyższych urzędów. Pewien obywatel, któremu właśnie to się udało, ufundował w śródmieściu Aten inskrypcję; towarzyszył jej posąg konia mający symbolizować awans z czwartej do drugiej klasy majątkowej. Inskrypcja, wedle tego, jak przekazał ją nam Arystoteles, brzmiała: "Antemion, syn Dyfilosa, posąg ten bogom złożył w ofierze, przeszedłszy z klasy tetów do klasy jeźdźców". Dzięki reformom Solona obywatele Aten uzyskali system polityczny i społeczny daleko bardziej otwarty na indywidualne zmiany i ludzką inicjatywę, niż miało to miejsce w ustroju Sparty.

Równie istotną rolę w przywracaniu stabilności państwa w dobie ostrego kryzysu społecznego odegrało wydane przez Solona rozporządzenie, w myśl którego każdy obywatel miał prawo wnieść oskarżenie przeciw sprawcom rozmaitych przestępstw, działając w imieniu którejkolwiek z ofiar. Obywatele mogli też odwołać się do zgromadzenia, jeśli uważali, że urzędnicy wydali niesprawiedliwe i krzywdzące ich orzeczenie. Dzięki obu tym rozporządzeniom ateńskie prawo zaczęło służyć również zwykłym obywatelom, a nie tylko członkom elity piastującym wysokie urzędy w państwie. W sądownictwie Solon zachował równowagę, nieco faworyzując lud, ale jednocześnie dając szersze uprawnienia "radzie, która zbiera się na wzgórzu boga wojny, Aresa", czyli Areopagowi (Areopag to dosłownie: "wzgórze Aresa"). W jego skład wchodzili byli archonci, którzy zakończyli już swoją roczną kadencję. Ciało to mogło wywierać znaczny wpływ na politykę, ponieważ w tamtym czasie zajmowało się wydawaniem wyroków w sprawach najpoważniejszych przestępstw, a w szczególności rozpatrywaniem oskarżeń kierowanych przeciwko samym archontom. Solon oczekiwał zapewne, że Areopag będzie wykorzystywać swoją władzę dla obrony reform.

Ateński system polityczny, nawet na tym wczesnym etapie swojej drogi ku większej demokracji, wydaje się czymś wyjątkowym, zwłaszcza jeśli weźmie się pod uwagę czas i miejsce jego powstania. Umożliwiał on wszystkim obywatelom (oczywiście tylko mężczyznom) uczestniczenie i wpływanie na stanowienie prawa i jego egzekwowanie. Nie wszystkim jednak taki ustrój się podobał. Król Scytów Anacharsis, odwiedzający Ateny w czasach Solona, miał zauważyć pogardliwie, że ateński system sprawowania władzy jest niedorzeczny. Przyjrzawszy się obradom ateńskiego zgromadzenia, wyraził zdumienie, że czołowe osobistości życia politycznego mogą w swoich mowach jedynie zalecać podjęcie odpowiednich kroków, ale ostateczne decyzje zależą od wyniku głosowania, w którym biorą udział wszyscy obywatele: "Wydaje mi się dziwne, że o sprawach publicznych mówią tu ludzie mądrzy, decydują zaś głupcy". Niektórzy Ateńczycy - myślący tak samo jak ów król, czyli utożsamiający majątek z mądrością, a ubóstwo z głupotą - przeciwstawiali się reformom Solona; ci sympatycy oligarchii stanowili ciągłe zagrożenie dla ateńskiej demokracji na przestrzeni całych jej starożytnych dziejów.

Od tyranii do demokratycznej przebudowy

Pomimo wysiłków Solona zmierzających do uspokojenia wewnętrznej sytuacji konflikt rozgorzał na nowo niedługo po wprowadzeniu w życie reform i trwał do połowy VI wieku p.n.e. Jego źródłem była rywalizacja o urzędy i wpływy pomiędzy członkami elity, a także utrzymujące się niezadowolenie najbiedniejszych mieszkańców Aten. Ten przedłużający się okres niepokojów zaowocował pierwszą w dziejach Aten tyranią. Pizystrat, Ateńczyk wybitnego rodu, wspierany przez zamożnych przyjaciół oraz biedaków, w których obronie występował, dwukrotnie próbował przejąć władzę, zanim wreszcie, za trzecim razem, powiodło mu się i w 546 roku p.n.e. został tyranem Aten. Pizystrat dbał o utrzymanie poparcia, jakiego udzielali mu ludzie biedni i przeznaczał dla nich spore środki. Dzięki temu chłopi mogli nabywać niezbędne wyposażenie do swoich gospodarstw, a biedota znajdowała zatrudnienie przy robotach publicznych, takich jak naprawianie sieci dróg, wznoszenie wielkiej świątyni Zeusa i budowa nowych fontann mających poprawić zaopatrzenie miasta w wodę pitną. Podatek, jaki Pizystrat nałożył na produkcję rolną - jeden z rzadkich w dziejach ateńskiej polis przykładów podatku bezpośredniego - umożliwiał finansowanie kosztownych projektów budowlanych oraz udzielanie pożyczek rolnikom. Pizystrat stworzył także instytucję sędziów objazdowych, którzy przemierzali attyckie wioski i osady, dzięki czemu żyjący tam chłopi nie musieli opuszczać swych domostw, aby dochodzić sprawiedliwości w miejskim trybunale. Wzorem tyranów, którzy wcześniej władali Koryntem, Pizystrat dbał o gospodarczy i kulturalny rozwój Aten, był mecenasem sztuki i architektury. To właśnie w okresie jego władzy ceramika attycka zaczęła wypierać koryncką.

W 527 roku p.n.e., gdy po śmierci Pizystrata władzę przejął jego najstarszy syn, Hippiasz, odnoszono wrażenie, że wyższe urzędy w państwie zajmują tylko jego krewni i przyjaciele. Przynajmniej w pewnym okresie nie było to prawdą - Hippiasz dopuszczał do funkcji archontów także swoich rywali wywodzących się ze społecznej elity, częściowo rozładowując w ten sposób napięcia wywoływane ich zazdrością o władzę. Wreszcie jednak bogatemu i wpływowemu rodowi Alkmeonidów udało się namówić Spartan do wysłania armii i wygnania Hippiasza. W sytuacji politycznej pustki, która zapanowała po obaleniu tyranii, Alkmeonida Klejstenes zdobył poparcie ludu, obiecując mu radykalne reformy demokratyczne. Jednocześnie jego największy rywal, także potomek świetnej rodziny, Isagoras został wybrany archontem na 508 rok p.n.e. Kiedy Isagoras podjął próbę zablokowania reform Klejstenesa i wezwał ponownie wojska spartańskie, lud ateński zjednoczył swe siły, zmuszając do opuszczenia miasta spartański garnizon i samego archonta. Ten konflikt pomiędzy Atenami a Spartą wprawdzie szybko się zakończył, zdążył jednak zasiać pomiędzy obu państwami ziarno nieufności.

Poparcie ludu dało Klejstenesowi siłę wystarczającą do zbudowania systemu demokratycznego, z którego już niebawem Ateny miały słynąć w całym greckim świecie. Znaczenie reform przeprowadzonych przez Klejstenesa spowodowało, że w okresie późniejszym Ateńczycy uważali go za najważniejszego spośród twórców demokracji okresu klasycznego. Podstawową jednostką politycznej organizacji Attyki uczynił Klejstenes demy (demoi), respektując tradycyjną sieć osadniczą. Demami stały się wsie wraz z otaczającymi je terytoriami, a w Atenach - dzielnice z przylegającymi do miasta obszarami. Przypisani do swojego demu obywatele mieli bezpośredni udział we władzy. W wieku lat osiemnastu byli wpisywani na listę demu - od tej chwili zyskiwali prawo uczestniczenia w zgromadzeniu oraz głosowania nad ustawami i w sprawach publicznych. Każdy dem był z kolei przypisany, zgodnie ze swoim położeniem, do jednej z trzydziestu jednostek zwanych "trzecimi" (trittyes), które utworzono w taki sposób, by reprezentowały wszystkie trzy strefy terytorialne Attyki: każdą strefę - miasto, wybrzeże i wnętrze kraju - podzielono na dziesięć "trzecich". Wreszcie utworzono dziesięć administracyjnych jednostek zwanych fylami (fylai), z których każda składała się z trzech "trzecich" wziętych z trzech różnych stref, przy czym starano się, aby nie sąsiadowały one ze sobą.

Wprowadzając ten skomplikowany system, który zastąpił wcześniejszy podział na cztery fyle, powołano do życia dziesięć fyl, których członkowie często żyli z dala od siebie i nie łączyło ich nic poza tą polityczną przynależnością. W wyniku przemian, jakie do politycznej mapy Attyki wprowadził Klejstenes, lokalni notable utracili możliwość wpływania na wynik wyborów poprzez wywieranie nacisku na biedotę zamieszkującą podległy im teren. Niewykluczone, że Klejstenes stworzył ów nowy system właśnie po to, by ograniczyć wpływy swoich, wywodzących się z kręgów oligarchii, nieprzyjaciół. W każdym razie system dziesięciu fyl, z których każda składała się z demów rozrzuconych po całej Attyce, przyczynił się w znacznym stopniu do rozszerzenia kręgu ludzi biorących czynny udział w sprawowaniu władzy w Atenach. Co roku z każdej fyli losowano pięćdziesięciu przedstawicieli, którzy stawali się członkami Rady Pięciuset (zastąpiła ona Solonową Radę Czterystu). Liczba przedstawicieli poszczególnych demów była proporcjonalna do liczby mieszkańców. Również raz w roku wybierano dziesięciu strategów (strategoi), po jednym z każdej fyli. Byli to urzędnicy posiadający najwyższą władzę wojskową i cywilną. Także według fyl zorganizowana była armia o charakterze obywatelskiej milicji. Reformy Klejstenesa miały charakter złożony i służyły zapewne rozmaitym celom. Nie jest łatwo rozstrzygnąć, jakie motywy kierowały jego działalnością, z całą pewnością można jednak powiedzieć, że ich skutkiem było osłabienie istniejących wcześniej więzów politycznych, stworzonych przez członków elity, oraz przyśpieszenie rozwoju systemu demokratycznego, a także wzmocnienie politycznej stabilności.

Około roku 500 p.n.e. Klejstenes zakończył tworzenie systemu sprawowania rządów opartego na bezpośrednim w nim uczestnictwie tak wielkiej liczby obywateli, jak tylko to było możliwe. To, że taki ustrój mógł powstać w czasach obfitujących w społeczne niepokoje i że okazał się on trwały, świadczy o tym, iż już wcześniej musiały istnieć warunki sprzyjające rozwojowi demokracji. Jako członek społecznej elity, zabiegający o poparcie mas ludowych, Klejstenes miał istotny powód, by przeprowadzić takie reformy, jakich w jego mniemaniu oczekiwali zwykli ludzie. To, że podstawą swojego systemu uczynił demy, z których większość miała charakter wiejski, może sugerować, że niektóre demokratyczne idee wyrosły z tradycji życia wiejskiego. Niewykluczone, że sama idea szerokiego udziału w rządzeniu państwem zrodziła się z charakterystycznego dla mieszkańców wsi egalitaryzmu. W sprawach dotyczących lokalnej społeczności każdy miał prawo do swojego zdania i raczej przekonywał innych o słuszności swojego poglądu, niż narzucał go siłą. Wewnątrz niewielkich wspólnot, w codziennych sprawach życiowych, szczególnie przy organizowaniu i celebrowaniu świąt religijnych i składaniu ofiar, mieszkańcy wsi należących do wszystkich społecznych warstw, od najbiedniejszych chłopów do najzamożniejszych właścicieli ziemskich, często szli sobie wzajemnie na ustępstwa i starali się ugodowo załatwiać wszelkie spory. Co więcej, ponieważ w tym okresie wielu bogatych posiadaczy ziemskich wolało, jak się zdaje, mieszkać w mieście (nawet jeśli posiadali też domy na wsi), nie mogli oni dłużej odgrywać wiodącej roli w dyskusjach ani wywierać znaczącego wpływu na decyzje podejmowane w wiejskich demach. W każdym razie charakterystyczne dla początków ateńskiej demokracji przekonanie, że to słowa, a nie status i siła, powinny mieć największy wpływ na mechanizmy podejmowania politycznych decyzji, było zgodne z duchem intelektualnych przemian, jakie zachodziły u schyłku epoki archaicznej. Pogląd, że ludzie dla przekonania innych do własnego zdania muszą przedstawić poważne argumenty, mieścił się w nowym sposobie myślenia charakterystycznym dla okresu przełomu epoki archaicznej i okresu klasycznego. Ten nowy sposób myślenia miał się stać jednym z najważniejszych elementów spuścizny po greckiej cywilizacji.

Społeczeństwo Sumerów

W świetle najstarszych zabytków materialnych i pisanych należy traktować Sumerów jako niezbyt liczną grupę ludnościową, która dzięki wysokiej kulturze, w toku być może pokojowej infiltracji , zawładnęła Dolną Mezopotamią, wchłonęła częściowo dawną ludność współżyjąc z ludnością semicką napływającą z Syrii, gdzie już w III tys. p.n.e. wytworzyła wysoką kulturę. Odtworzenie postępującego procesu przemian społecznych, wiążących się z zasiedleniem Mezopotamii i koniecznością utrzymania i konserwacji systemu irygacyjnego, nie jest dziś jeszcze możliwe. Cechą istotną tego procesu był stopniowy rozkład ustroju rodowego, wytworzenie się gminy wiejskiej, w której już w III tys. doszło do powstania własności prywatnej, będącej w posiadaniu zarówno drobnych rolników, jak i wielkich posiadaczy ziemskich.

Prawdopodobnie już wcześniej na pierwszy plan w tworzących się ośrodkach miejskich, zyskujących przewagę nad gminami wiejskimi, wysunęła się świątynia, która stała się nie tylko centrum kultowym, ale również politycznym i gospodarczym miasta, a najwyższy kapłan zapewnił sobie władzę zwierzchnią.

Procesu tego nie da się w szczegółach zrekonstruować i nie ma pewności, czy występował on na całym obszarze Sumeru, ale jednak faktem o wielkim znaczeniu historycznym pozostaje ta tzw. rewolucja urbanistyczna, która podobnie jak poprzednia rewolucja agrarna, dokonała się na Bliskim Wschodzie, wyznaczając mu prymat w tych ważnych składnikach postępującego procesu historycznego.

Świątynia sumeryjska nie służyła wyłącznie kultowi. W niej skupiały się liczne agendy miasta, biura, magazyny, warsztaty, jak również zależna ludność, której byt był z nią najściślej związany. Z niej rzemieślnik otrzymywał surowiec, do niej oddawał gotowy produkt, podobnie jak rolnik płody rolne, tutaj składał towary kupiec, który w służbie świątyni odbywał dalekie podróże. Zjawiska te tłumaczą wzrost znaczenia króla-kapłana, wyodrębnienie się jego i jego rodu ze wspólnoty, do której stopniowego upadku przyczyniła się też wielka własność prywatna.

Społeczeństwo Sumerów w swej wczesnej fazie charakteryzuje się więc dużym rozwarstwieniem społecznym, jak wynika bowiem z dokumentów kupna i sprzedaży istnieli bogaci właściciele ziemscy i drobni rolnicy.

Okres babiloński – ogólna charakterystyka

• XVIII – VI w. p.n.e.

Słabnącym Sumerom, na których ziemiach toczyły się ustawiczne walki, ostateczny cios zadali nowi przybysze semiccy, Amoryci, którzy od początku II tys. poczęli się pojawiać na obszarze Mezopotamii. Początkowo politycznie bez większego znaczenia, skupili się około miasta Babilon, dotąd nie odgrywającego poważniejszej roli w historii Sumero-Akadu.

Dzięki nowym źródłom można stwierdzić, że walka o panowanie na terenie Sumero-Akadu długo się ważyła. Uczestniczyli w niej:

• Amoryci,

• Elamici,

• Asyryjczycy,

• Mari,

• Babilon.

Ostatecznie zwycięzcą z tych zapasów wyszedł Hammurabi, władca Babilonu.

Jednakże wbrew dawniejszym poglądom, skorygowanym przez nowe źródła, kilkadziesiąt lat swego panowania (1728 -1686) poświęcić musiał on na walkę z Elamitami, z Asyrią, którą podbił, oraz z państwem Mari. Ostatecznie cała prawie Mezopotamia została włączona w obręb jego monarchii, a stolica państwa, Babilon, stała się głównym centrum kulturalnym i gospodarczym Wschodu.

Państwo i społeczeństwo babilońskie w dobie Hammurabiego

Liczne dokumenty klinowe pochodzące z okresu rządów Hammurabiego, jego korespondencja z urzędnikami, teksty gospodarcze, a zwłaszcza odkryty w czasie badań wykopaliskowych w Suzie (Elam) w czerwcu 1902 r. kodeks umożliwiają skreślenie obrazu państwa i społeczeństwa babilońskiego w tym czasie.

Zapewniwszy ostateczne zwycięstwo Semitom w Sumero-Akadzie stworzył równocześnie Hammurabi scentralizowane państwo, likwidując dawne, trwające przeszło tysiąc lat rozbicie kraju. Wyrazem zmiany sytuacji politycznej było wysunięcie się na plan pierwszy nowej stolicy, Babilonu, którego semicki bóg Marduk miał wyprzeć odtąd bogów sumeryjskich i stać się widocznym symbolem zwycięstwa Semitów. Elementem przyspieszającym zjednoczenie kraju miało być skodyfikowanie istniejącego dotąd w różnych miastach sumeryjskich prawa zwyczajowego. Zdaje się jednak, że rola tego kodeksu, zwłaszcza po śmierci Hammurabiego, nie była zbyt wielka. W świetle paragrafów kodeksu Hammurabiego i nieco wcześniejszego (XIX w.) kodeksu Bilalamy z Esznunny (północna Babilonia) można sobie wyrobić przybliżony pogląd o przeobrażeniach, jakim uległo z początkiem II tys. społeczeństwo babilońskie.

Było ono rozbite na klasy:

• wolnych,

• pośrednich (muszkenu),

• niewolników.

Choć w szczegółach, zwłaszcza w odniesieniu do tzw. pośrednich, sytuacja nie jest jasna. Nie ulega wątpliwości znaczny rozwój niewolnictwa. Niewolników dostarczały wojny, znana była np. niewola za długi, często też praktykowano sprzedaż dzieci. Upośledzenie tej klasy społecznej wynika ze znacznie gorszego traktowania jej przez ustawodawstwo. W kodeksie Bilalamy mowa jest nawet o środkach, jakie należy zastosować w wypadku ucieczki niewolników. Gospodarcze znaczenie niewolników nie było jednak wielkie. Największą ich liczbę zatrudniał król dla różnorakich posług w pałacu, stąd też używa się dla tego typu niewolnictwa, występującego w historii Wschodu, nazwę pałacowego.

Polityka gospodarcza Hammurabiego –

Powstanie scentralizowanego państwa, stworzenie jednolitego obszaru gospodarczego ożywiło gospodarkę babilońską, o czym świadczą dokumenty klinowe o treści gospodarczej.

Obok wielkiej własności ziemskiej, nie przystosowanej do ówczesnego poziomu środków produkcyjnych, a więc mało rentownej, istniała własność królewska, tzw. pałacowa. Z niej drobne parcele, tzw. pola żywienia, przeznaczone były dla różnych kategorii pracowników administracji, służby pałacowej, część zaś ziemi królewskiej wypuszczano w dzierżawę chłopom obowiązanym do płacenia daniny. By zwiększyć obronność państwa stosował też Hammurabi kolonizację wojskową, dzieląc bezrolnych ziemią z obowiązkiem służby wojskowej.

Przywiązywał on ogromną wagę do budowy i utrzymywania w nienagannym stanie kanałów. Prace te ciążyły przede wszystkim na chłopach, dla których dalszym obciążeniem była służba wojskowa, częsta wobec nieprzerwanych wojen, jakie toczył Hammurabi.

Upadek dynastii Hammurabiego –

Uważna analiza źródeł pochodzących z okresu rządów Hammurabiego pozwala wykryć pewne oznaki słabości państwa, które nie reprezentowało takiej siły, jak dawna monarchia akkadyjska. Być może przyczyn osłabienia roli politycznej Babilonii na prawie tysiąclecie szukać należy w pogarszającej się eko...