uoop, Materiały Prawo UMCS, Skrypty III semestr

1.       Pojęcie ochrony prawnej, jej rodzaje i przedmiot

Stała i zorganizowana działalność polegająca głównie na ochronie prawa. Prawo przedmiotowe, czyli zespół norm regulujących wzorce zachowań dotyczących wszystkich potencjalnych adresatów norm stanowi ochronę interesu zbiorowego. Prawo podmiotowe to uprawnienie lub uprawnienia przysługujące określonemu podmiotowi z określonego stosunku prawnego regulowanego przez normy prawne w znaczeniu przedmiotowym stanowią istotę ochrony interesu indywidualnego.

Ze względu na cele i funkcje, czyli efekt, jaki ma wywołać ochronę prawną dzielimy na:

represję i prewencję.

Represja polega na przywróceniu stanu sprzed naruszenia. Jest działalnością następczą utożsamianą      z sankcją lub będącą jej synonimem.

Prewencja natomiast polegająca na zapobieganiu naruszenia prawa jest działalnością o charakterze uprzednim reagująca na groźbę naruszenia. Prewencja może mieć charakter ogólny, dotyczący wszystkich adresatów lub indywidualny do określonego podmiotu. Zakresowo prewencja jest znaczeniem węższym i mieści się w represji, ponieważ działalność represyjna jest również prewencją.

Ze względu na kryterium treści ochronę prawną dzielimy na:

·         Działalność rozstrzygającą

·         Pojednawczą

·         Kontrolę przestrzegania prawa – kontrolę legalności

·         Pomoc prawną

2.       Działalność rozstrzygająca

Jeden ze sposobów ochrony prawnej ze względu na treść polegająca na wydawaniu decyzji wiążącej inaczej stanowczej co do sposobu rozstrzygnięcia sytuacji konfliktowej za pomocą środków w prawie. Polega na wiążącym rozwiązaniu sytuacji istniejącego sporu przy użyciu środków dostępnych w prawie. Sytuacja konfliktowa może dotyczyć, prawa, jego istnienia bądź nie istnienia, treści, zakresu. Skutkiem rozstrzygnięcia sporu jest wiążąca decyzja, narzucona na strony sporu, od której nie przysługuje uchylenie się. Podmiotem rozstrzygającym spór jest jedna ze stron konfliktu np. reklamacja. Ideałem jest rozstrzygnięcie sporu poza prawem.  W ramach działalności rozstrzygającej przez prawo stosowane są następujące środki: dolegliwości, czyli środki przymusu państwowego i środki wychowawcze, zwane również oddziaływania nie objęte rygorem przymusu państwowego, np. postawa moralna.

3.       Kontrola przestrzegania prawa

Zwana kontrolą legalności polega na badaniu zgodności z prawem zachowania się określonego podmiotu tzw. podmiotu kontrolowanego ( sensu stricto ) i zgłaszaniu odpowiednich wniosków             w przypadku naruszenia prawa przez ten podmiot ( sensu largo ).  W ramach kontroli w znaczeniu wąskim używa się środków ujawnienia, a w ramach ochrony w znaczeniu szerokim środków reagowania, czyli używanych w celu reakcji. Kontrolę dzielimy na zupełną, dotyczącą badania zgodności wszystkich podmiotów na podstawie wszystkich obowiązujących przepisów we wszystkich aspektach działalności kontrolowanej i ograniczoną dotyczącą wyłącznie określonych podmiotów          w określonych aspektach działalności kontrolowanej tych podmiotów i określonych przepisów prawnych. Dalej kontrolę legalności dzielimy na samoistną stanowiącą wyłączny przedmiot działania danego organu lub niesamoistną stanowiącą jeden z wielu przedmiotów działalności organów kontrolujących.

4.       Pomoc prawna

Pojęcie pomoc prawna sensu stricto oznacza działalność w zakresie odpowiadającym uprawnieniom adwokata lub radcy prawnego. Obejmuje ona w szczególności udzielanie porad prawnych, sporządzanie opinii prawnych, opracowanie projektów aktów prawnych oraz występowanie przed sądami i urzędami. Pomoc prawna sensu largo oznacza działalność wyspecjalizowanych podmiotów mającą na celu ochronę praw obywatelskich oraz interesów obywatelskich. Chodzi o zapewnienie podmiotom stosunków prawnych możliwości realizacji ich praw. Organy pomocy prawnej można podzielić pod względem podmiotowym na korporacje ochrony praw oraz rzeczników praw i wolności. Do 1 grupy zaliczamy adwokatów, radców prawnych, notariuszy, rzeczników patentowych, do 2 natomiast Rzecznika Praw Obywatelskich, Praw Dziecka itd.

5.       Pojęcie organu ochrony prawnej, klasyfikacja organów ochrony prawnej

Organ ochrony prawnej to organ specjalnie powołany i odpowiednio zorganizowany w celu ochrony prawa. Organy ochrony prawnej dzielą się na :

1.   Rozstrzygające/ orzekające/ jurysdykcyjne/ judykacyjne

·         Organy sądowe

·         Quasi – sądowe

·         Pozasądowe

2.   Organy kontroli legalności/ przestrzegania prawa

3.   Organy pomocy prawnej

Organy rozstrzygające zajmują się rozstrzyganiem sytuacji konfliktowych, spornych w drodze wiążących decyzji wydawanych przez organy państwowe lub społeczne.

Organy sądowe to organy powołane i odpowiednio zorganizowane w celu orzekania, działające na podstawie własnych kompetencji, da nich należą sądy i trybunały. Sądy dzielimy na powszechne             i szczególne. Powszechne to sądy rejonowe, okręgowe i apelacyjne. Szczególne to sądy administracyjne: wojewódzkie sądy administracyjne, Naczelny Sąd Administracyjny, sądy wojskowe: garnizonowe i okręgowe i Sąd Najwyższy. Trybunały dzielimy na: Trybunał Stanu, Konstytucyjny oraz Trybunały i sądy międzynarodowe, czyli: Europejski Trybunał Praw Człowieka, E.T. Sprawiedliwości, Sąd Pierwszej Instancji Wspólnot Europejskich, Międzynarodowy Trybunał Karny.

Organy quasi – sądowe to organy rozstrzygające powołane i odpowiednio zorganizowane w celu orzekania, działające na podstawie własnych kompetencji i nie posiadają przynajmniej jednej z cech sądów w znaczeniu materialnym, np. komisja prawa autorskiego, izba morska, urząd patentowy, sąd polubowny.

Organy pozasądowe to organy rozstrzygające, realizujące tę funkcję ubocznie traktując ja jako uboczny rodzaj działalności, np. policja, inspekcje, straż miejska, graniczna

Organy pojednawcze to organy specjalnie powołane do prowadzenia działalności pojednawczej               i odpowiednio w tym celu zorganizowane, np. mediator, komisja koncyliacyjna

Organy kontroli legalności to organy specjalnie powołane do kontroli przestrzegania prawa                    i odpowiednio w tym celu zorganizowane. W znaczeniu wąskim wyłącznym ich zadaniem jest kontrola przestrzegania prawa. W znaczeniu szerokim wykonują działalność kontrolna przestrzegania prawa łącznie z innymi rodzajami działalności, np. prokurator, rzecznik dyscyplinarny, inspekcje, urzędy kontroli skarbowej.

Organy pomocy prawnej to organy specjalnie powołane i odpowiednio zorganizowane w celu świadczenia pomocy prawnej, np. adwokat, radca prawny, rzecznik patentowy.

6.       Wymiar sprawiedliwości w ujęciu doktrynalnym

Jest to szczególny rodzaj działalności rozstrzygającej, w znaczeniu podmiotowym to działalność niezależnych sądów, w znaczeniu przedmiotowym działalność polegająca na rozstrzyganiu konfliktów, co do prawa za pomocą środków prawnych – nieważny jest organ, a w znaczeniu mieszanym działalność polegająca na rozstrzyganiu konfliktów, co do prawa za pomocą środków prawnych realizowana przez niezależne organy sądowe. Właściwą działalnością wymiaru sprawiedliwości jest działalność rozstrzygająca konflikty, judykacyjna zwana inaczej orzeczniczą. Obejmuje 2 etaty:

·         Rozpoznanie sprawy – ustalenie, jakie okoliczności faktyczne są istotne dla rozstrzygnięcia sprawy   i mogą być podstawą orzeczenia, następnie zebranie materiału dowodowego, środków dowodowych, potwierdzających istnienie określonych faktów

·         Wydanie rozstrzygnięcia, czyli na podstawie zebranych materiałów organ orzekający wydaje rozstrzygnięcie, co do sporu

Oba te etaty to postępowanie, czyli ogół czynności podejmowanych w celu rozstrzygnięcia sporu.

Dwie strony: powód zgłasza powództwo do pozwanego

Teorie wymiaru sprawiedliwości historycznie od najstarszej:

1.       związanej decyzji sądowej, przyjęto, że racjonalny ustawodawca tworzy racjonalne prawo, rolą sądu jest tylko i wyłącznie ustalenie czy norma obowiązuje w danym momencie, w takim modelu nie ma możliwości swobodnego działania przez sąd ( sądy ustami ustawy )

2.       swobodnej decyzji sądowej, bardziej realny obraz ustawodawstwa, system prawa niespójny zawiera sprzeczności, niepozbawiony luk, uznano, że prawo w chwili stworzenia jest dostosowane do warunków, jeżeli warunki są zmienione prawo staje się nieadekwatne

3.       praworządnej decyzji sądowej, u podstaw tej teorii legły założenia teorii swobodnej, w nowej teorii ustawodawca dopuszcza samodzielność działania sądu poprzez wprowadzenie zwrotów niedookreślonych pozwalających na luz decyzyjny

4.       koncepcja modelu sądowego stosowania prawa, zawierająca 3 element: określenie stanu faktycznego danej sprawy, subsumcja normy prawnej i zastosowanie dyspozycji określonego przepisu.

7.       Zasady ustroju organów ochrony prawnej

Zasada to idea przewodnia spajająca instytucje prawne umożliwiająca stworzenie spójnego, uporządkowanego systemu rozwiązań prawnych, w oparciu których ustawodawca tworzy instytucje. Zasady dzielimy na konstytucyjne dotyczące ochrony praw i wolności obywateli i dotyczące ustroju organów. Do pierwszych należą: równość wobec prawa – art. 32 ust. 1, prawnej ochrony życia – art. 38, niewinności – art. 42 ust. 3, prawo do sądu – art. 45 ust. 1, prawo do obrony w postępowaniu karnym – art. 42 ust. 2. Do zasad dotyczących ustroju organów należą:

·         zasada sądowego wymiaru sprawiedliwości – art. 175 ust.1. w RP wymiar sprawiedliwości sprawują organy sądowe: Sąd Najwyższy, sądy powszechne, szczególne. Zasada prymatu sądów                     w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości

·         dwuinstancyjność postępowania sądowego zagwarantowana w art. 176 ust.1, przynajmniej 1 instancja merytoryczna, przynajmniej 1 odwoławcza

·         niezawisłość sędziowska – 178 ust. 1

·         niezależność sądów – 173

·         udział obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości - 182

8.       Prawo do sądu

Ze sprawowaniem wymiaru sprawiedliwości wiąże się ściśle dostęp obywateli do sądu, czyli tzw. prawo do sądu. Jest to jedna z naczelnych, unormowanych w Konstytucji zasad ustroju ochrony prawnej. Artykuł 45 ust. 1 Konstytucji stanowi, że każdy ma prawo do sprawiedliwego i jasnego rozstrzygnięcia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. Dostęp do sądu kształtują również akty prawa międzynarodowego. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka ONZ w art. 10 mówi, że każdy człowiek jest uprawniony na warunkach całkowitej równości do sprawiedliwego i publicznego wysłuchania przed sądem. Europejska Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności w art. 6 stanowi o prawie do rzetelnego procesu sądowego. Miarą efektywności prawa do sądu są instytucje prawne, między innymi: zwolnienie od kosztów sądowych najuboższych, odpowiednie zoorganizowanie struktury sądów – umiejscowienie sądów I instancji          w rozsądnych odległościach od miejsca zamieszkania obywatela ( nie więcej niż 50 km ). W katalogu uprawnień przysługujących obywatelowi znajdują się gwarancje materialno - prawne  i procesowe: uprawnienie do przedstawienia stanowiska w sprawie – prawo do wysłuchania, do dokonywania czynności procesowych w dowolnym stadium procesu, uprawnienie do niezwłocznego rozpoznania sporu toczącego się z jego udziałem, sąd jest zobowiązany bez uzasadnionej zwłoki w najszybszym czasie wydać bezstronne rozstrzygnięcie – termin optymalny 2-3 lata.

9.       Prawo do wysłuchania

Prawo do wysłuchania jest częścią prawa do sądu – naczelnej zasady ustroju ochrony prawnej zagwarantowanej w Konstytucji a art. 45 ust.1 i innych aktach praw międzynarodowego. Każdemu obywatelowi w postępowaniu przysługuje uprawnienie do wglądu w akta sprawy, zapoznanie się            z materiałami sądowymi , oświadczeniami przeciwnika. Następnym uprawnieniem jest możliwość występowania w charakterze podmiotu a nie przedmiotu, czyli zajmowania stanowiska w sprawie, jak również uprawnienie do rozważania faktycznych  twierdzeń i prawnych roszczeń.

10.   Zasada niezawisłości a zasada niezależności

Granice niezawisłości sędziów określa art. 178 ust. 1 Konstytucji, który stanowi, ze sędziowie               w sprawowaniu swojego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom. Oznacza to brak wpływania na decyzje sędziego w zakresie orzekania. Włodyka przedstawia instytucję niezawisłości w 2 aspektach:

·         W ujęciu pozytywnym – jako podleganie sędziego w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości tylko ustawie i własnemu wewnętrznemu przekonaniu

·         W ujęciu negatywnym – jako niemożność wpływania na sędziego w kierunku załatwienia przez niego sprawy. Dotyczy to czynności w zakresie postępowania dowodowego , jak i całego przebiegu postępowania, w tym czynności orzekania.

Od zasady niezawisłości sędziów należy odróżnić zasadę niezależności sądów, art. 173 Konstytucji „ Sądy i Trybunały są władza odrębną i niezależna od innych władz i oznacza niezależność władzy sądowniczej od władzy ustawodawczej i wykonawczej. Niezależność ta nie jest jednak pełna. Organizacja sądownictwa jest uregulowana ustawami uchwalanymi przez władzę ustawodawczą,            a wymiar sprawiedliwości jest stosowaniem prawa ustanowionego przez tę władzę. Ponadto sądy nie mają prawa samodzielnie przedstawiać projektu budżetu sądownictwa, wchodzi on w zakres budżetu państwa, o którym decyduje władza ustawodawcza. Po 3 zgodność ustawy z Konstytucją bada Trybunał Konstytucyjny, który jest odrębnym elementem władzy sądowniczej. Powoływanie sędziów przez Prezydenta RP i zakres administracyjny nad sądami Ministra Sprawiedliwości - wprowadzają względna niezależność sądów od władzy wykonawczej. Na straży tych zasad stoi Krajowa Rada Sądownictwa.

11.   Formy udziału społeczeństwa w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości

Zagwarantowany jest w Konstytucji (art. 182 określa udział obywateli w wymiarze sprawiedliwości). Udział społeczeństwa w wymiarze społecznym ma podnosić świadomość prawną obywateli, znajomość prawa obowiązującego i jego interpretacji a przez ich włączenie umożliwiać nabycie doświadczenia praktycznego. Ma wzmacniać poczucie odpowiedzialności, wpływać na kształtowanie pozytywnych postaw społecznych, ograniczać, eliminować zakres zjawisk patogennych. Formami udziały jest:

·          Udział przez organy państwowe ( charakter pomocniczy )

·          Samodzielne sprawowanie przez obywateli w sprawach przekazanych przez państwo.

Ten 1 może mieć postać bezpośrednią, czyli udział obywateli w rozstrzyganiu konfliktów co do prawa w charakterze członków organów rozstrzygających. Może być rozpatrywany w ramach instytucji sędziego przysięgłego i ławnika. Udział pośredni – udział obywateli lub ich przedstawicieli                   w charakterze organów  rozstrzygających wyraża się w jednej z 3 postaci:

·           Udział organizacji społecznych, tych które w swoich statusach realizują cele polegające na ochronie praw określonych przez społeczeństwo. Mają one uprawnienia do wszczęcia postępowania sądowego w imieniu i na rzecz obywatela lub określonej grupy obywateli, do przystąpienia do już toczącego się postępowania niezależnie od jego stadium, do przedstawiania przez organizację tzw. poglądu istotnego dla sprawy wyrażanego w postaci uchwały, do delegowania przedstawicieli organizacji w charakterze pełnomocnika procesowego obywatela, do udzielania poręczeń wobec osoby oskarżonej i do sprawowania nadzoru w zakresie stosowania środków karnych zasądzonych przez sąd wobec oskarżonego.

·           W sprawowaniu kontroli nad przebiegiem postępowania toczącego się przed organizacjami państwowymi znaczenie ma zasada jawności postępowania. Jawność wewnętrzna polega na obowiązku jawnego postępowania, stronom postępowania gwarantuje się dostęp do wglądu do akt sprawy, zapoznanie się z przebiegiem czynności i możliwość ich zaskarżenia w przypadku niezgodności z prawem. Jawność zewnętrzna obejmuje uprawnienia obywateli do kontrolowania       z zewnątrz  przebiegu postępowania przed sądem

·           Obywatele mają bezpośredni lub pośredni wpływ na wyborze osób, które w imieniu państwa zajmują się działalnością jurysdykcyjną.

12.   Ławnik a sędzia przysięgły

Bezpośrednim rodzajem udziału społeczeństwa w wymiarze sprawiedliwości jest instytucja sędziego przysięgłego, występującego w krajach anglosaskich i ławnika, który występuje w krajach kontynentalnych Europy także w Polsce. Sędzią przysięgłym jest przedstawiciel społeczny wybierany w drodze losowania, który na mocy wyboru staje się członkiem ławy przysięgłych. Ławnikiem jest przedstawiciel społeczny  wybierany przez organy samorządu terytorialnego  - rady gminy spośród osób cieszących się zaufaniem społecznym, ławnicy nie muszą posiadać wiedzy ani doświadczenia prawnego. Instytucje te różni zakres uprawnień. Rozgraniczenie to jest najbardziej widoczne w procesie karnym, gdzie ława sędziów przysięgłych ocenia stan faktyczny, winny czy nie winny w oparciu            o poczucie sprawiedliwości tzw. udział ograniczony. Ławnicy natomiast są pełnoprawnymi członkami organów rozstrzygających. 

13.   Organy wymiaru sprawiedliwości – definicje

Wymiar sprawiedliwości jest to działalność państwa realizowane przez  niezależne sądy a polegająca na zastosowaniu prawa do konkretnych stanów faktycznych rozpoznawanych w różnych sprawach. Organy wymiaru sprawiedliwości w znaczeniu wąskim to organ sądowy powołany do rozstrzygania i wszystkie organy rozstrzygające spory co do prawa za pomocą środków przewidzianych w prawie. W znaczeniu szerokim to organy w znaczeniu wąskim plus wszystkie organy ochrony prawnej współdziałające z nimi przy realizacji działalności rozstrzygającej, np. prokurator, adwokat, organizacje społeczne. Zgodnie       z art. 175 Konstytucji RP wymiar sprawiedliwości w RP sprawują: Sad Najwyższy, sądy powszechne     ( rejonowe, okręgowe, apelacyjne ), sądy administracyjne oraz sądy wojskowe.

14.   Organy rozstrzygające, definicje, podziały, przykłady

Zgodnie z poglądem doktryny Organy rozstrzygające inaczej zwane orzekającymi, jurysdykcyjnymi, czy judykacyjnymi  to organy zajmujące  się rozstrzyganiem sytuacji konfliktowych, spornych w drodze wiążących decyzji wydawanych przez organy państwowe lub społeczne. Organy te dzielimy na sądowe, quasi – sadowe i pozasądowe.

Organy sądowe to organy powołane i odpowiednio zorganizowane w celu orzekania, działające na podstawie własnych kompetencji, da nich należą sądy i trybunały. Sądy dzielimy na powszechne             i szczególne. Powszechne to sądy rejonowe, okręgowe i apelacyjne. Szczególne to sądy administracyjne: wojewódzkie sądy administracyjne, Naczelny Sąd Administracyjny, sądy wojskowe: garnizonowe i okręgowe i Sąd Najwyższy. Trybunały dzielimy na: Trybunał Stanu, Konstytucyjny oraz Trybunały i sądy międzynarodowe, czyli: Europejski Trybunał Praw Człowieka, E.T. Sprawiedliwości, Sąd Pierwszej Instancji Wspólnot Europejskich, Międzynarodowy Trybunał Karny.

Organy quasi – sądowe to organy rozstrzygające powołane i odpowiednio zorganizowane w celu orzekania, działające na podstawie własnych kompetencji i nie posiadają przynajmniej jednej z cech sądów w znaczeniu materialnym, np. komisja prawa autorskiego, izba morska, urząd patentowy, sąd polubowny.

Organy pozasądowe to organy rozstrzygające, realizujące tę funkcję ubocznie traktując ja jako uboczny rodzaj działalności, np. policja, inspekcje, straż miejska, graniczna.

15.   Gwarancje konstytucyjne i ustrojowe niezawisłości sędziowskiej

W art. 178 ust. 1 Konstytucji RP zawarta jest konstytucyjna zasada niezawisłości sędziowskiej. Aspekt pozytywnym tej zasady oznacza podległość sędziów w zakresie podejmowania czynności jurysdykcyjnych wyłącznie konstytucji, ustawom oraz wewnętrznemu przekonaniu. Aspekt negatywny wyraża się w niepodleganiu sędziów w zakresie jurysdykcyjnej presji jakichkolwiek czynników wewnętrznych lub zewnętrznych.

Gwarancje ustrojowe dotyczą zorganizowania urzędu sędziego i umiejscowienia w systemie innych organów. Do tych zasad należą:

·         odpowiedni poziom moralno-etyczny i posiadane kwalifikacje zawodowe

·         stałość zawodu sędziego

·         niepołączalność urzędu

·         apolityczność

·         niezależność materialna

·         immunitet

·         odpowiedzialność dyscyplinarna na określone kategorie czynu

Cechy sędziego: cieszący się autorytetem, godny naśladowania również poza urzędem, nieposzlakowana uczciwość, niekaralność, wysoka kultura osobista, silna osobowość, posiadanie poczucia sprawiedliwości, odpowiednie wykształcenie, przygotowanie teoretyczne i praktyczne, doświadczenie życiowe, znajomość języków obcych.

Stałość zawodu sędziego wiąże się z zasadą powoływania sędziego na czas nieokreślony, nieusuwalność.

Niepołączalność polega na zakazie łączenia zawodu sędziego z wykonywaniem innego zawodu który poprzez stosunek zależności służbowej mógłby prowadzić do wydawania nieobiektywnych orzeczeń lub utrudniać pracę poprzez ograniczenia czasowe, wyjątkiem jest praca naukowa, lub dydaktyczna sędziów.

Apolityczność uregulowana w art. 178 ust. 2 mówi, że sędzia nie może należeć do partii politycznej, związku zawodowego i prowadzić działalności, której nie można pogodzić z zasadą niezawisłości sędziowskiej.

Niezależność materialna uregulowana w art. 178 ust. 2 przyznaje sędziemu odpowiednie wynagrodzenie.

Immunitet sędziowski to przywilej wyłączający odpowiedzialność karna za określone czyny lub niemożność wszczęcia postępowania.

Odpowiedzialność dyscyplinarna to odpowiedzialność za wykroczenia. Utworzony specjalnie system sądów powołany do orzekania o dyscyplinarności wyrażają zgodę na pociągnięcie sędziego do odpowiedzialności karnej.

16.   Gwarancje procesowe niezawisłości sędziowskiej

Gwarancje procesowe niezawisłości sędziowskiej dotyczą odpowiedniego ukształtowania toczącego się przed sądem. Do zasad takich należą:

·         Kolegialność składu orzekającego

·         Jawność postępowania

·         ...