ustruj miast do 1914 r. - 2,

Nie obrażaj więc mojej inteligencji poprzez czynione na pokaz zaniżanie własnej.

Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
Wydział Nauk Historycznych
Instytut Historii i Archiwistyki UMK

Metodyka opracowania akt spraw
praca zaliczeniowa

Ustrój miast w zaborze pruskim.

Hadrian Ciechanowski
nr albumu: 234321

Toruń 2011 r.

Spis treści

. Lokacji miasta dokonywał król lub pan danych włości. W pierwszym przypadku wydawany był przywilej lokacyjny zawierający przepisy prawne, nadane miastu przywileje oraz ziemie do niego przynależące. W wypadku lokacji nie dokonywanej przez władcę, osoba to czyniąca musiała wystąpić najpierw do panującego o wydanie odpowiednich praw.

Na ziemiach polskich ustrój miast najpowszechniej wzorowano na organizacji niemieckich miast Magdeburga i Lubeki. Prawo magdeburskie doczekało się dwóch odmian tzn. prawa chełmińskiego stosowanego głównie na Pomorzu i Mazowszu oraz prawa średzkiego (od Środy Śląskiej) stosowanego na Śląsku. Natomiast na prawie Lubeckim lokowano miasta leżące na Pomorzu Gdańskim, należące do hanzy której Lubeka była przywódcą. W sumie na jego podstawie wydano 7 przywileji lokacyjnych z czego cztery miasta przenieśli Krzyżacy na prawo chełmińskie.

Na czele miasta stał dziedziczny wójt, którym z reguły zostawał zasadźca. Pozostawał on w stosunku lennym do pana miasta ponieważ za sprowadzenie osadników otrzymywał on określony areał ziemi pod miastem oraz liczne przywileje i prawa np. do pobierania części opłat sądowych. Spełniał on z kolej określone powierzone mu zadania administracyjne, przewodniczył ławie sądowej, pełnił funkcje policyjne, ściągał podatki, odpowiadał za organizację i dowodzenie obroną miasta, zobowiązany był również do osobistej służby konnej w armii. Inaczej było na prawie Lubeckim gdzie od początku istniały rady miejskie a sołtys spełniał głównie funkcje sądowe.

Od drugiej połowy XIII w. w miastach na prawie niemieckim powstawać zaczęły rady miejskie pod przewodnictwem burmistrza, które powoływał patrycjat. Liczyły one w zależności od wielkości miasta od 4 do 12 rajców. Stopniowo w XIV i XV w. doszło do likwidacji urzędu wójtowskiego, którego kompetencje przejęły rady uprawnione do: wydawania ustawodawstwa miejskiego, zatwierdzania statutów cechowych, organizacji obrony miasta i zapewnienia bezpieczeństwa, prowadzenia sądownictwa karno administracyjnego i rozstrzygania spraw targowych oraz mianowania ławy sądowej i wójta sądowego. Zadaniem burmistrza było reprezentowania miasta na zewnątrz. Ława sądowa stanowiła wymiar sprawiedliwości w mieście, w zależności od wielkości miasta liczyła ona od 7 do 11 ławników. W dużych miastach rada powoływała tzw. lonerię lub kamlarię czyli organ odpowiedzialny za sprawy fiskalne miasta.

Ustrój ten utrzymał się w zasadzie bez zmian do XVI w. kiedy w wyniku nasilenia się konfliktów między patrycjatem a plebsem doszło do powołania plebejskich organów kontroli finansowej działalności rady. W XVI i XVII w. najczęściej były to kolegialne organy viginti viri (20 mężów) lub quadraginti viri (40 mężów) składające się w połowie z kupców i w połowie z rzemieślników. Inny organ plebejski stanowiło tzw. Pospólstwo czyli zgromadzenie wszystkich obywateli mające kompetencje do kontroli działalności finansowej rady, wydawania wilkierzy oraz przedstawiania własnych postulatów radzie miasta. Pierwszy raz pospólstwo powołano w Krakowie w 1521 r. z czasem powołano je również w innych miastach. Rozwój tego organu spowodował upadek 20 i 40 mężów.

W wyniku nasilenia się ingerencji szlachty w sprawy miast, w przeciągu XVII i XVIII w. doszło do oddania nadzoru nad władzami miejskimi oraz kontroli finansowej w miastach królewskich - starostom, co zostało utwierdzone w 1768 r. konstytucją sejmową. W 1765 r. doszło do jeszcze jednej ingerencji szlachty w sprawy ustroju miast w Polsce. Konstytucją sejmową powołano komisje dobrego porządku w całości złożone ze szlachty pod przewodnictwem senatora i z udziałem miejscowego starosty. Mimo szlacheckiego charakteru komisje przyczyniły się do uporządkowania organizacji miejskiej drobiazgowo opisując uchwałami każdy jej aspekt tym bardziej, że rok wcześniej sejm zniósł jurydyki i serwitoriaty.

Kolejnych zmian w organizacji ustroju miast dokonał sejm 4 letni, wydając w 1791 r. cztery ustawy dotyczące miast, które włączono później w skład konstytucji 3 maja jako „prawo o miastach wolnych naszych królewskich …”. W prawie tym, król uznał wszystkie miasta królewskie za wolne. Czynne i bierne prawo wyborcze do organów miejskich przyznano posesjonatom jednak wszystkich mieszkańców uznano za równych wobec prawa. Jako organy uchwałodawcze wprowadzono „zgromadzenie uchwalające”, w zależności od liczby posesjonatów jednolite lub podzielone na cyrkuły. Wybierało ono organ wykonawczy czyli magistrat. W mniejszych miastach magistraty były złożone z wójta, 4 radnych i deputatów na zgromadzenie wydziału a w większych z prezydenta, wiceprezydenta i radnych w liczbie zależnej od liczby cyrkułów. Wyborów dokonywano co dwa lata. Prawo to zniosło autonomie miast, zakazano organom miejskim wydawania statutów i wilkierzy poddając jednocześnie ich działalność kontroli „komisji policji”.

Dalsze zmiany w ustroju miast związane są z zaborami. Każde pastwo wprowadziło z czasem własny przepisy dotyczące miast. W dalszej części pracy przedstawione zostaną te, które dotyczą miast wcielonych bądź bezpośrednio do państwa pruskiego bądź znajdujących się na terenie Wielkiego Księstwa Poznańskiego.. Prezydenci mianowani byli przez króla natomiast burmistrzowie przez ministra spraw wewnętrznych. Jako organy samorządu powołano rady miejskie i municypialne. Do ich kompetencji należało obradowanie w sprawach lokalnych potrzeb, układanie budżetu, nakładanie podatków na rzecz gminu, rozkładanie podatków państwowych oraz składanie zażaleń na władze miejskie. Warto podkreślić, że członków rad municypialnych powoływał król spośród kandydatów przedstawionych przez zgromadzenia gminne natomiast rady miejskie mianował prefekt.

W powstałym na bazie Księstwa Warszawskiego Królestwie Kongresowym już w 1816 r. wprowadzono kolegialne zarządy miejskie, które w 1818 r. przemianowano na urzędy municypialne, a w 1842 r. na magistraty. W miastach wojewódzkich składały się one z prezydenta oraz radnych a w pozostałych miastach z burmistrza i ławników. Organy te mianowane były przez rząd. Radnych i ławników powoływano maksymalnie czterech. Stali oni na czele wydziałów. Zmianę w organizacji przyniosły reformy Aleksandra Wielopolskiego, z którego inicjatywy w 1861 r. w 33 największych miastach powołano, liczące 8 lub 12 członków rady miejskie, tylko w Warszawie rada liczyła 24 osoby. Rady stanowiły organy samorządu miejskiego. W założeniu miały zajmować się m.in. się sprawami gospodarczymi, oraz wybierać spośród siebie magistrat, jednak ważniejsze ich uchwały np. dotyczące finansów musiały zostać zaakceptowane przez rząd.

W Galicji organizację samorządu miejskiego regulowały ustawy z lat 1862 i 1866 oraz statuty dla miast. Organy uchwałodawcze i nadzorcze stanowiły rady miejskie liczące od 18 do 36 członków wybieranych na 6 lat. Wyjątek stanowiły Kraków (60 członków) i Lwów (100 członków). Organami wykonawczymi były magistraty, które wybierano spośród członków rady miejskiej na 6 lat. W Krakowie i Lwowie w skład magistratu wchodzili prezydent z zastępcą oraz 20 radnych, w mniejszych miastach burmistrz z zastępcami i kilku asesorów. W najmniejszych miastach organy wykonawcze stanowiły zwierzchności gminne składające się z naczelnika gminy i asesorów. Do ich kompetencji należały sprawy własne i poruczone.

. Magistraty pochodziły z wyborów lub z nominacji króla. Uzupełniano je w drodze kooptacji, natomiast zgodę na objęcie funkcji musiały wyrazić władze zwierzchnie. Miasta poddano kontroli państwa, co w znacznym stopniu ograniczało ich samorządność. Początkowo podporządkowano je radom skarbowym wchodzącym w skład inspekcji podatkowych a następnie landratom. Przykładowo w Gdańsku i Toruniu patentem, króla Fryderyka Wilhelma II z 2.VI.1793 r. powołano zespolone magistraty składające się z departamentu policyjnego i sądu miejskiego. Ostateczny regulamin w tej sprawie wydano 22.III.1794 r. i wzorowano go na magistracie Elbląga. Na czele magistratu stał nadburmistrz będący jednocześnie dyrektorem magistratu policyjnego. Podlegali mu burmistrz policyjny, 4 radców i 2 asesorów kupieckich. Powoływaniu byli oni przez Kamerę Wojny i Domen, której każdy kolejny nadburmistrz składał przysięgę. Na czele sądu miejskiego stał burmistrz sądu, a podlegało mu 4 radców, zatwierdzani byli przez rejencję lub dyrektora generalnego sądów. Burmistrz sądów podlegał rejencji i w obecności jej delegata składał przysięgę. Pozostali członkowie kolegium składali przysięgę przed zespolonym magistratem. Do kompetencji zespolonego magistratu należał: wybór członków magistratu oraz urzędników niższych szczebli, powoływanie duchownych, profesorów gimnazjum i nauczycieli, nadzór nad majątkiem kościołów protestanckich i katolickich, szkół i fundacji dobroczynnych, troska o przytułki, sprawy związane ze stanowiskiem publicznym miasta, publikacja aktów prawnych. Magistratowi policyjnemu podlegały przede wszystkim sprawy ekonomiczne: zarząd przychodniami i wydatkami miejskimi, handel, przemysł i rzemiosło, ceny, miary i wagi, sprawy zatrudnienia, lecznictwo, budownictwo, sprawy kwaterunkowe, sprawy porządkowe. Sąd miejski wydawał wyroki w sprawach cywilnych i kryminalnych . 27.VI.1796 r. wydana została instrukcja królewska, na mocy której powołano dyrekcje policji. Na jej czele stał nadburmistrz jako dyrektor policji podlegający poprzez Kamerę Wojny i Domen, nadprezydenta prowincji i Generalne Dyrektorium królowi. Do kompetencji dyrekcji policji należały: sprawy meldunkowe, paszportowe, kontrola przebywających w mieście obcokrajowców, kontrola związków i stowarzyszeń, cenzura sztuk teatralnych, sprawy obyczajowe. Przekazano im również część zadań magistratu policji: kwestie bezpieczeństwa przeciwpożarowego, opieka nad nabrzeżem wiślanym, tamami, studniami, nadzór nad stanem dróg, sprawy budowlane, handlu i rzemiosła, kontrola cen, miar i wag.

. Podlegały mu też mniejsze miasta znajdujące się w powiacie. Ich jurysdykcji nie podlegały miasta wydzielone. Na podstawie ustaw królewskich z lat 1808 i 1853 zorganizowane je jako jednostki samorządowe.

Patentem królewskim z 15.V.1815 r. Toruń, Ziemię chełmińską i michałowską oraz Wolne Miasto Gdańsk włączono do Prus Zachodnich. Natomiast z większości Departamentu poznańskiego i noteckiego oraz z części kaliskiego i płockiego utworzono Wielkie Księstwo Poznańskie. Miastom włączonym po kongresie wiedeńskim nie od razu pozwolono zorganizować swoje władze według ordynacji z 1808 r. Oficjalnym powodem jaki podawano był zamiar wprowadzenia poprawek w ordynacji co jednak ciągle odkładano. Właściwie chodziło jednak o niechęć do przyznania miastom byłego królestwa polskiego ordynacji która znacznie ograniczała ingerencje rządu w sprawy miasta oraz przyznawała korzystne prawo wyborcze. Rząd obawiał się aby władza w miastach nie trafiła w ręce polskie. Innym powodem były też kłopoty ekonomiczne wielu miast m.in., Torunia spowodowane zawieruchą wojenną.

Dopiero po wprowadzeniu znowelizowanej ustawy w 1831 r. miastom dano wybór czy chcą wprowadzić ją czy tę z 1808 r. Toruń postanowił wprowadzić na swoim terytorium ustawę wcześniejszą.

W tym miejscu wypada podkreślić, że miasta w Wielkim Księstwie Poznańskim początkowo zachowały ustrój z czasów Księstwa Poznańskiego. Jedynym wyjątkiem była Bydgoszcz. Dopiero po nowelizacji najpierw ustawę w 1832 r. rozciągnięto na Poznań a w ciągu kolejnych 20 lat na pozostałe miasta.

Według ustawy z 1808 r. samorząd miejski w zaborze pruskim znajdował się pod kontrolą Rad Miejskich. Wybierali je obywatele miejscy tzw. posesjonaci lub mogący wykazać rocznych dochód w wysokości 150 talarów w miastach mniejszych a 200 talarów w większych. Liczba rajców w zależności wielkości miasta wynosiła od 24 do 120. W nowelizacji z 1831 r. podniesiono cenzus majątkowy (mimo spadku wartości pieniądza). Od tego momentu wymagano posiadania nieruchomości o wartości od 300 do 1000 talarów bądź wykazać dochód tej wielkości. Zarówno wymagana wartość nieruchomości jak i wysokość dochodu zależna była od wielkości miasta. Natomiast aby kandydować cenzus wartości wynosił od 1000 do 2000 talarów a dochodu od 200 do 1200 talarów. Zmniejszono również liczbę rajców wynoszącą odtąd od 9 do 60. Szczegóły wyborów oraz wielkości rady zatwierdzały statuty osobne dla każdego miasta. Kadencja rady trwała 3 lata. Wybierała ona organ wykonawczy – Magistrat na czele, którego stał nadburmistrz lub burmistrz, których mianował król spośród zaproponowanych kandydatów. Pozostałych członków magistratu zatwierdzała rejencja.

Miasta posiadały uprawnienia własne tzn. takie, które dotyczyły wyłącznie mieszkańców w sferze dobrobytu materialnego i rozwoju duchowego, oraz sprawy poruczone w skład, których wchodziły prawie wszystkie sprawy administracji ogólnej dotyczące miejscowości. W ten sposób organy gminy (najczęściej jednoosobowo burmistrz) działały jako organy samorządu oraz administracji rządowej pierwszej instancji. Nadzór nad samorządem miejskim sprawowały władze rejencji, posiadające prawo do zatwierdzania uchwał organów miasta, zawieszania ich w razie sprzeczności z ustawami i dyscyplinarnego karania burmistrza oraz płatnych członków kolegium magistrackiego, i urzędników miejskich. Monarcha natomiast miał prawo rozwiązać radę miejską przed upływem kadencji

Według ordynacji z 1808 r. quorum Rady Miejskiej stanowiło 2/3 radców a uchwały podejmowano zwykłą większością głosów. Do jej uprawnień należały: wybór magistratu, zastępowanie gminy i obywateli w sprawach publicznych, troska o interes gminy i jej majątek, dawała w imieniu gminy i obywateli odpowiedzi w sprawie praw i zobowiązań, wydawanie zgody na prowadzenie procesów przez magistrat, rozdzielanie świadczeń, ciężarów i podatków, udzielanie magistratowi poleceń ściągania podatków. Spośród swoich członków rada wybierała przewodniczącego i protokolanta, których kadencja trwała jeden rok. Do zadań przewodniczącego należało: ogólne kierownictwo pracami rady, zwoływanie obrad, przewodniczenie im, ustalanie porządku, referowanie, zbieranie głosów, dbanie o poprawność zapisu zgodnie z głosowaniem, dbanie o zgodność uchwał z prawem, zajmowanie się sprawami niedotyczącymi gminy. Ponadto otwierał wpływające pisma, przydzielał radnym zadania do wykonania i egzekwował ich wykonanie. Z kolei protokolant spisywał protokoły posiedzeń, rejestrował w dzienniku wpływającą korespondencję i zajmował się jej bieżącym załatwianiem. Rada miała prawo swobodnego ustanawiania budżetu miasta, jednak w 1831 r. wprowadzono zapis, że jej uchwały w najważniejszych sprawach wymagały zgody władz państwowych.

Magistrat będący organem wykonawczym powoływanym przez radę podlegał również jej kontroli. Na jego czele stał nadburmistrz lub burmistrz oraz skarbnik i syndyk miejski, którzy byli urzędnikami płatnymi o kadencji trwającej 12 lat oraz członkowie honorowi wybierani spośród rajców na 6 lat. Zadaniami kolegium magistrackiego były: ogólne kierowanie i kontrola aparatu administracyjnego, obsada stanowisk urzędników magistrackich, wydawanie zarządzań i postanowień w sprawach administracji, rozpatrywanie skarg mieszkańców, nadawanie praw obywatelskich, sprawy handlu, rzemiosła, manufaktur i fabryk, kontrola kas, budżetów i rachunkowości, sprawy świadczeń na potrzeby wojska, obsada stanowisk kościelnych i obsługi kościelnej w kościołach na terenie miasta i dóbr miejskich, obsada nauczycieli w szkołach miejskich. Kolegium podejmowało decyzje większością głosów, przy równej ich liczbie za i przeciw decydujący był głos burmistrza.

Do jego uprawnień należało: zwoływanie posiedzeń kolegium i przewodniczenie im, zwierzchność nad wszystkimi urzędnikami miejskimi, mianowanie i odwoływanie członków deputacji i komisji oraz opiekunów cechowych, zlecanie spraw do załatwienia (odpowiadał za właściwy tok ich załatwienia), kontrolowanie wszystkich kas miejskich, odpowiadał za właściwe kontakty z radą oraz załatwianie spraw zgodnie z interesem miasta, odpowiadał za dotrzymanie zobowiązań miasta i magistratu względem państwa i urzędów państwowych, odpowiadał za niedopuszczenie do podejmowania uchwał dot. Państwa oraz ustaw i rozporządzeń państwowych, pod jego bezpośrednią opieką znajdowały sią akta tajne.

Kamelarz (skarbnik) był w istocie pierwszą osobą po burmistrzu. Podlegał mu całokształt gospodarki finansowej gminy, odpowiadał za rachunkowość, zarządzał gotówką stanowiącą ma...