|
Nie obrażaj więc mojej inteligencji poprzez czynione na pokaz zaniżanie własnej.
2. Postawy wobec żywności
Postawy mogą dotyczyć ustosunkowania się do różnych aspektów żywności i żywienia. Wydaje się, że niezmiernie ważne z punktu widzenia przewidywania zachowań żywieniowych ludzi są postawy, które można określić jako ogólne, obejmujące jednoczesne ustosunkowanie się do wielu różnych problemów składających się na całość żywienia jednostki lub rodziny (Narojek 1993). Zgodnie z trzykomponentową definicją, postawy względem żywności i żywienia są postawami pełnymi, to znaczy zawierającymi wszystkie komponenty: poznawczy, emocjonalny i behawioralny. Komponent poznawczy (świadomościowy) postawy stanowią wiadomości o żywności i żywieniu, przekonania oraz przesądy dotyczące żywności. Większość badań, w których rozpatrywano związek między wiedzą i poglądami a zachowaniami żywieniowymi, wykazała istnienie pozytywnej zależności. Siła związku między wiedzą żywieniową a zachowaniami jest zmienna, jak wykazano w różnych badaniach, ale relatywnie słaba (Hartman i wsp. 1993; Croft i wsp. 1994; Ferrini i wsp. 1994; Patterson i wsp. 1994). Na podstawie meta-analizy dostępnych źródeł literaturowych Axelson i współpracownicy (1985) ocenili związek między wiedzą a zachowaniami jako słaby (współczynnik korelacji na poziomie 0,1). Z badań Narojek (1993) wynika również, iż wzrostowi wiedzy żywieniowej nie zawsze towarzyszy zmiana zachowań żywieniowych. Stwierdzenie wysokiego poziomu wiedzy teoretycznej na temat żywienia nie oznacza, iż znajduje on odzwierciedlenie w danych odnoszących się do sposobu żywienia badanych osób. W rezultacie można stwierdzić, że wiedza o żywieniu może być niewystarczającą podstawą do realizacji prawidłowego żywienia. Komponent emocjonalny (emocjonalno-motywacyjny lub afektywny) postawy obejmuje uczucia wyższe, takie jak radość, miłość oraz odpowiadające im przeciwieństwa. Hedoniczna funkcja żywności sprawia, że komponent emocjonalny ma duży wpływ na kształtowanie postaw względem niej. Komponent emocjonalny postawy wobec żywności reprezentowany przez określone uczucia wobec niej prowadzi w rezultacie do powstania preferencji żywieniowych charakteryzujących daną osobę. Niektóre preferencje żywieniowe są stałe, niezmienne w czasie, nie podlegają zmianom pod wpływem otoczenia i nastroju, inne natomiast podlegają modyfikacjom (Jeżewska-Zychowicz 2000). Wśród czynników warunkujących preferencje żywieniowe znajdują się między innymi: cechy charakterystyczne żywności, masa ciała, wiek, płeć, światopogląd, status socjoekonomiczny, oddziaływanie otoczenia społecznego, wiedza żywieniowa, czy środki masowej komunikacji (Booth 1994). Komponent świadomościowy i afektywny postawy z reguły wzajemnie się warunkują. Profity, które jednostka łączy ze spożywaniem jakiegoś produktu żywnościowego, zazwyczaj towarzyszą bardziej pozytywnym odczuciom i vice versa. Niemniej jednak poglądy i emocje występować mogą jako niezależne komponenty postawy i ich wpływ na ogólną postawę względem obiektu jest niezależny (Eagly i Chaiken 1993). Werbalnym lub motorycznym wyrażeniem postawy wobec żywności są zachowania żywieniowe (Jeżewska-Zychowicz 1996). Komponent behawioralny postawy, obejmujący intencje zachowań bądź same zachowania żywieniowe, był stosunkowo często uwzględniany w badaniach. Badania dotyczące zachowań żywieniowych prowadzone są przez przedstawicieli wielu dziedzin, między innymi: ekonomistów, żywieniowców, socjologów czy etnografów. W rezultacie wielokierunkowego podejścia w badaniach zachowań żywieniowych można stwierdzić, że komponent behawioralny postaw wobec żywności i żywienia został zdecydowanie najlepiej rozpoznany. Jednostka może jednocześnie reprezentować zarówno pozytywne, jak i negatywne opinie na temat obiektu postawy, często oceny te są niezależne od siebie (Conner i Sparks 2002; Conner i Sparks 2002). W sferze żywieniowej takie sytuacje są bardzo częste (Berndsen i Van der Pligt 2004). Na przykład, ktoś może jednocześnie oceniać ciastko jako niezdrowe i atrakcyjne. Fakt ten skłonił badaczy postaw względem żywności i żywienia do wyodrębniania pozytywnych i negatywnych komponentów postawy i poszukiwania zależności między nimi i zachowaniami żywieniowymi osoby reprezentującej daną postawę (Frewer i wsp. 1997; de Liver i wsp. 2005). W badaniach postaw względem żywności genetycznie zmodyfikowanej de Liver i współpracownicy (2005) w strukturze postawy względem żywności genetycznie modyfikowanej wyróżnili pięć komponentów, a mianowicie zarówno w komponencie poznawczym, jak i emocjonalnym wyodrębnili ich pozytywny i negatywny wymiar, a ponadto komponent związany z odczuwanym ryzykiem. Zaskoczeniem dla badaczy okazała się możliwość wyodrębnienia tego ostatniego komponentu, który składał się z cech afektywnych (niepokojący) i poznawczych (ryzykowny, niebezpieczny), a odnoszącego do odczuwanego ryzyka związanego ze spożywaniem żywności. Można przypuszczać, że ten element struktury postawy może mieć istotny wpływ na kształtowanie postawy ogólnej, ale również zachowań związanych ze spożywaniem żywności, zwłaszcza żywności mniej znanej, czy też wywołującej różnego rodzaju kontrowersje zarówno wśród naukowców, jak i konsumentów. Korelacje między poszczególnymi komponentami i ogólną postawą względem żywności genetycznie modyfikowanej charakteryzowały się umiarkowaną siłą. Zależności te były silniejsze w przypadku komponentów charakteryzujących się takim samym kierunkiem, np. pozytywny komponent poznawczy i emocjonalny, natomiast słabsze w przypadku komponentów różniących się kierunkiem, jak pozytywny i negatywny komponent poznawczy. Nie stwierdzono istotnej statystycznie zależności między pozytywnym i negatywnym komponentem emocjonalnym (de Liver i wsp. 2005).. Wykazana w badaniu słaba zależność między opiniami na temat pozytywów i negatywów związanych z żywnością genetycznie modyfikowaną lub jej brak odzwierciedla sytuację często spotykaną, która wśród osób oceniających wiedzę i zachowania żywieniowe budzi wiele kontrowersji. Chodzi o prezentowanie bardzo rozbieżnych opinii na temat jednego obiektu przez daną osobę, np. ocena określonego produktu żywnościowego jako zdrowego i jednocześnie niepotrzebnego. Wyniki potwierdziły, że ludzie mogą oceniać żywność genetycznie modyfikowaną jednocześnie pozytywnie i negatywnie, przypuszczalnie takie oceny mogą odnosić się także do innych rodzajów żywności. Powodem tak różnych ocen często jest kontekst, żywność genetycznie modyfikowaną można określić jako potrzebną w kontekście głodu na świecie i jednocześnie w kategoriach niepotrzebnej w ich codziennym, obfitym żywieniu. Wykazanie relatywnej niezależności pozytywnych i negatywnych opinii na temat żywności genetycznie modyfikowanej, sugeruje, że dostarczenie wyłącznie jednostronnej informacji celem modyfikowania postaw nie jest wystarczające do osiągnięcia celu. Fakt wyodrębnienia przez de Liver i współpracowników (2005) pozytywnych i negatywnych, jak również poznawczych i emocjonalnych elementów postawy odbiega od dotychczasowych badań z tego zakresu, w których koncentrowano się albo na poznawczym i emocjonalnym komponencie postawy (np. Crites i wsp. 1994), albo na cechach pozytywnych i negatywnych postawy (np. Cacioppo i wsp. 1997). Postawy względem nowej żywności, którą między innymi jest również żywność genetycznie zmodyfikowana, mogą istotnie różnić się, a skrajne ich postaci są określane jako food neofobia (postawa negatywna) i food neofilia (postawa pozytywna). Food neofobia warunkuje niechęć do jedzenia i/lub unikanie nowej żywności (Pilner i Hobden 1992), podczas gdy food neofilia wyraża ogólną chęć do próbowania nowej żywności (Arvola i wsp. 1999). Neofobia pełni funkcję ochronną, dzięki niej zmniejsza się ryzyko związane ze spożywaniem nieznanej żywności, która może być toksyczna, prowadzić do choroby, a nawet zgonu. Postawa neofobiczna szczególnie ujawnia się w dzieciństwie, a zwłaszcza w jego wczesnym okresie, kiedy następują stosunkowo szybkie zmiany w asortymencie spożywanej żywności. Neofobia ujawnia się zwłaszcza od 18. do 24. miesiąca życia. Nawet dzieci, które dotychczas chętnie jadły, w tym wieku zaczynają odrzucać nową, nieznaną im żywność. Tę reakcję można interpretować jako mającą istotne znaczenie dla rozwoju ze względu na powstrzymywanie się dziecka od konsumpcji czegoś, co mogłoby zagrażać jego zdrowiu, a nawet życiu zwłaszcza, kiedy dziecko zaczyna samodzielnie chodzić i poznawać intensywnie swoje otoczenie. Rodzice powinni traktować neofobię u dziecka w tym okresie jako normalną cechę rozwojową i nie powinni myśleć o swoim dziecku jako tzw. niejadku. Neofobia występuje bardzo rzadko u noworodków, nasila się we wczesnym okresie dzieciństwa, a następnie zmniejsza się, aż do bardzo ograniczonego występowania u dorosłych osób (Benton 2004). Badania prowadzone wśród dzieci w wieku od 3. do 12. lat wskazują, że zmieniają się powody odrzucania żywności. Odrzucanie żywności u najmłodszych dzieci jest głównie warunkowane cechami sensorycznymi żywności, a zwłaszcza jej smakiem. W starszym wieku dzieci, podobnie jak dorośli, odrzucają żywność ze względu na zagrożenie, które z nią utożsamiają. Młodsze dzieci nie są świadome zagrożeń związanych z żywnością. W badaniu prowadzonym wśród dzieci w wieku od 1. roku życia do 5. lat wykazano, że młodsze dzieci wykazywały tendencję do akceptowania wszystkiego jako potencjalnej żywności (Rozin i wsp. 1986). Akceptacja żywności będącej zagrożeniem i wywołującej wstręt zmniejszała się wraz z wiekiem. Prawie wszystkie dzieci akceptowały takie kombinacje żywności, które nie były akceptowane przez osoby dorosłe. Pozytywne doświadczenia z wczesnego dzieciństwa związane z wprowadzaniem nowej żywności do diety mogą być czynnikiem ograniczającym neofobię. Obydwie postawy, czyli food neofobia i food neofilia, miały bardzo duże znaczenie w trakcie ewolucji człowieka. Neofobia służyła ochronie przed konsumpcją potencjalnie toksycznych lub niewłaściwych pod względem żywieniowym produktów, podczas gdy neofilia zwiększała prawdopodobieństwo spożywania różnej żywności, pochodzącej z różnych źródeł, a tym samym bardziej prawdopodobne było zaspokojenie potrzeb organizmu (Martins i Pilner 2005). Osoba neofobiczna reprezentuje bardziej negatywną postawę względem żywności, ocenia niżej oczekiwany i aktualny smak jako źródło przyjemności, słabiej wyczuwa zapach żywności niż osoba z food neofilią. Wyniki większości badań wskazują na brak różnic między kobietami i mężczyznami w zakresie neofobii.Kontakt (ekspozycja) z nową żywnością zmniejsza reakcję neofobiczną zarówno u dzieci (Birch i Marlin 1982), jak i dorosłych (Pilner 1982). Mimo, że zapewnienie kontaktu z nową żywnością jest stosunkowo łatwym przedsięwzięciem, to efekty nie muszą pojawić się szybko. Kiedy dziecko obserwuje matkę spożywającą nową żywność, łatwiej sięga po taką żywność, tym samym możliwość obserwowania sytuacji modelowej zwiększa prawdopodobieństwo zmiany upodobań i zachowań żywieniowych, ale ich nie gwarantuje. |
Menu
|