|
Nie obrażaj więc mojej inteligencji poprzez czynione na pokaz zaniżanie własnej.
Preferencje żywieniowe
Preferencje żywieniowe są to ogólne predyspozycje w stosunku do określonej żywności, niezależne od sytuacji, w której się ją spożywa (Meiselman 1996). Preferencje charakteryzowane są jako stopień lubienia lub nielubienia w odniesieniu do nazw żywności. Stopień lubienia produktu wyrażany przez konsumenta w stosunku do konkretnej próbki pożywienia jest określany jako akceptacja (Baryłko-Pikielna i Kostyra 2004). Oceny preferencji zawierają się w znacznie szerszych granicach niż oceny akceptacji, pożywienie bardzo lubiane uzyskuje oceny relatywnie wyższe w badaniach preferencji niż w badaniach akceptacji, a bardzo nielubiane – oceny niższe w badaniu preferencji w porównaniu z badaniem akceptacji (Babicz-Zielińska 2006). Preferencje żywieniowe są wynikiem oddziaływania genetycznych predyspozycji oraz czynników środowiskowych. Genetyczne predyspozycje, które początkowo ograniczają preferencje żywieniowe, obejmują: • predyspozycje do akceptowania żywności o smaku słodkim, które istnieją w momencie urodzenia oraz o smaku słonym, które pojawiają się około 4 miesiąca życia, a odrzucania żywności o smaku gorzkim i kwaśnym; • predyspozycje do odrzucania nowej żywności i nabywania preferencji względem żywności znanej; • predyspozycje do nabywania preferencji poprzez łączenie żywności z kontekstem i konsekwencjami jej spożywania (Birch 1999). Predyspozycje genetyczne człowieka ewoluują ze względu na swój charakter adaptacyjny, prowadząc do spożywania żywności, która jest dobrym źródłem niezbędnych składników odżywczych. Jest to jednakże proces długotrwały, odbywający się przez setki lat, w innym środowisku niż współczesne. Duży udział osób z nadwagą i otyłych we współczesnych społeczeństwach sugeruje, że predyspozycje genetyczne, które charakteryzowały człowieka żyjącego w warunkach niedoborów żywności, po zmianie warunków środowiskowych polegającej na przejściu od niedoborów do obfitości, sprzyjają konsumpcji łatwo dostępnej, niedrogiej żywności bogatej w cukier, sól, o dużej wartości energetycznej (Hill i Peters 1998). Preferencje smaku słodkiego zmieniają się pod wpływem doświadczeń związanych z żywnością. Z badań Beauchamp i Moran (1982, cyt. za Birch, 1999) wynika, że bezpośrednio po urodzeniu wszystkie badane dzieci (199 noworodków) bardziej preferowały słodzoną wodę w porównaniu z wodą niesłodzoną. Po ukończeniu szóstego miesiąca życia preferencje dziecka względem słodzonej wody były warunkowane jego dotychczasowymi doświadczeniami. Dzieci, którym matki podawały słodzoną wodę wykazały większe preferencje względem słodzonej wody, niż dzieci, które nigdy jej nie piły. Dzieci w wieku przedszkolnym, którym zaproponowano trzy rodzaje tofu, a mianowicie zwykły, solony i słodzony, wybierały ten rodzaj, który był im znany, co sugeruje, że smak słodki jest preferowany, ale tylko w znanym kontekście żywnościowym (Birch, 1999). Udział genetycznych predyspozycji oraz czynników środowiskowych w warunkowaniu preferencji żywieniowych jest widoczny w typologii preferencji żywieniowych, w której uwzględniono kryterium, jakim jest źródło ich pochodzenia. Genetyczne uwarunkowania są odpowiedzialne za ujawnienie się preferencji wrodzonych czyli akceptacji smaku słodkiego i słonego oraz awersji do smaku kwaśnego i gorzkiego. Z kolei czynniki środowiskowe mają wpływ na powstawanie preferencji wyuczonych, czyli nabytych, które powstają pod wpływem różnych doświadczeń związanych z żywnością. Człowiek może polubić określoną żywność wtedy, gdy częściej stosuje daną żywność do zaspokajania głodu lub, gdy żywność stanowi nagrodę. Pozytywne preferencje powstają najczęściej pod wpływem wrażeń, jakie tworzą się w ustach po spożyciu określonej żywności, natomiast awersje żywieniowe powstają pod wpływem reakcji ze strony układu pokarmowego. Relatywnie mało awersji żywieniowych jest związanych z aktualnymi zaburzeniami chorobowymi. Awersje wydają się być „warunkowanymi odpowiedziami”, to znaczy wcześniej neutralna lub lubiana żywność staje się awersją, ponieważ jest łączona z nieprzyjemnymi wrażeniami lub doświadczeniami środowiskowymi. Upodobania i awersje mogą tworzyć się w procesie naśladownictwa, także pod wpływem stosowania nagród i kar. Stosowanie określonej żywności jako nagrody za spożycie innej żywności jest częstą metodą stosowaną w celu zwiększenia spożycia żywności niechętnie spożywanej, przy czym bardzo często jest to żywność nielubiana. Strategia ta prowadzi do nieoczekiwanych efektów, a mianowicie zwiększa się stopień nielubienia żywności wcześniej odrzucanej. Jeśli dzieciom proponuje się przez dłuższy czas żywność dotychczas dla nich neutralną w formie nagrody lub żywność ta pojawia się w określonych sytuacjach, z którymi dziecko utożsamia pozytywne emocje, wówczas żywność ta zaczyna stawać się żywność lubianą. Większość preferencji żywieniowych powstaje jako efekt uczenia incydentalnego (przypadkowego), czyli pod wpływem różnych oddziaływań ze strony otoczenia człowieka. Są nabywane raczej niezależnie niż przez specjalny trening czy zamiar. Proces kształtowania się preferencji żywieniowych podlega oddziaływaniu wielu czynników, związanych zarówno z samym człowiekiem, jak i jego otoczeniem oraz żywnością. Czynniki decydujące o preferencjach żywieniowych można ująć w następujące grupy: cechy charakterystyczne żywności: smak, zapach, konsystencja, wygląd itp.; cechy indywidualne: wiek, płeć, masa ciała, światopogląd, status socjoekonomiczny, posiadana wiedza żywieniowa, osobowość; cechy związane z otoczeniem społecznym: postawy rodziców, relacje rodzinne, oddziaływanie rówieśników; środki masowej komunikacji, religia. W modelu Khana (1981) opisującym czynniki warunkujące preferencje żywieniowe ujęte zostały zarówno cechy osobowe, socjoekonomiczne, edukacyjne, biologiczne i psychologiczne, kulturowe, a także cechy zewnętrzne i wewnętrzne produktu (rys. 2). W wyniku oddziaływania poszczególnych cech kształtowane są preferencje, przy czym mechanizm ich powstawania nie jest dostatecznie znany. W rezultacie takich samych oddziaływań mogą powstać zarówno upodobania, jak i awersje żywieniowe. Wśród przyczyn nielubienia żywności wskazywane są między innymi: negatywne skojarzenia lub opinie o żywności, przy jednoczesnym braku doświadczeń związanych ze smakiem smak lub inne cechy fizykochemiczne żywności częste spożywanie żywności, co prowadzi do nudy i zniechęcenia alergie lub inne negatywne reakcje fizjologiczne choroby Według Rozina i Fallona (1987) wśród powodów nie lubienia żywności znajdują się zarówno przekonania odnoszące się do samej żywności, jak i do konsekwencji jej spożywania, czyli: Przekonanie, że żywność posiada negatywne cechy sensoryczne (np. zły smak, zapach, konsystencja lub wygląd); Przekonanie, że żywność wywołuje negatywne konsekwencje w organizmie (np. niebezpieczna), zarówno w krótkim, jak i długim okresie. CZYNNIKI OSOBOWE oczekiwania znajomość żywności wpływ innych osób osobowość apetyt nastrój i emocje rola żywności CZYNNIKI SOCJOEKONOMICZNE dochody rodziny ceny żywności znaczenie symboliczne status społeczny bezpieczeństwo grupa społeczna CZYNNIKI EDUKACYJNE poziom wykształcenia jednostki edukacja żywieniowa rodziny CZYNNIKI BIOLOGICZNE, PSYCHOLOGICZNE I FIZJOLOGICZNE wiek, płeć zmiany fizjologiczne czynniki psychologiczne aspekty biologiczne CZYNNIKI KULTUROWE, RELIGIJNE I REGIONALNE źródła kulturowe religia tradycje kultura – rasa regiony geograficzne PREFERENCJE ŻYWIENIOWE CZYNNIKI WEWNĘTRZNE wygląd zapach temperatura smak tekstura jakość ilość sposób obróbki i podania CZYNNIKI ZEWNĘTRZNE środowisko reklama wpływy psychologiczne sezonowość Rys. 2. Czynniki warunkujące preferencje żywieniowe - model Khana (1981) Autorzy ci wyodrębnili jeszcze trzeci motyw wpływający na odrzucanie żywności, a mianowicie motyw ideowy obejmujący wiedzę o naturze lub pochodzeniu żywności, którego skrajny biegun jest określany jako wstręt. |
Menu
|