wersyfikacja, POLONISTYKA

Podstawową cechą wersyfikacji jest melika, czyli muzyczność tekstu (liryka rozwinęła się przecież z pieśni, jej źródłosłów to greckie "lyra", tzn. lira). Na liryczność wpływają przede wszystkim rymy i rytmizacja wypowiedzi. We współczesnej poezji coraz powszechniejszy jest wiersz biały, tzn. bezrymowy, opozycyjny wobec klasycznego rymowanego. Nie zawsze też wersy grupują się w strofy - mówimy wówczas o wierszu stychicznym, czyli ciągłym. Wszystkie jednak cechuje przynależność do któregoś z podstawowych systemów wersyfikacyjnych, a są one następujące:

    wiersz średniowieczny

    wiersz sylabiczny

    wiersz sylabotoniczny

    wiersz toniczny

    wiersz nieregularny i wolny

Wiersz zdaniowy i wolny należą do nienumerycznych systemów wersyfikacyjnych, pozostałe, tj. sylabiczny, sylabotoniczny i toniczny - do numerycznych (regularnych, podlegających prawidłom rachunku liczbowego: stała ilość sylab w wersie, stała ilość stóp, stały akcent)

Najstarszym systemem jest wiersz średniowieczny, czyli zdaniowo-rymowy. Reprezentuje go XIV-wieczna "Bogurodzica", "O zachowaniu się przy stole" Słoty, anonimowa "Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią".

Wiersz zdaniowo-rymowy nie przestrzegał jednakowej liczby sylab w wersie (tzw. asylabizm), ale z czasem wyrównywał te wartości, co doprowadziło do wykształcenia się sylabizmu. Jego prekursorami byli bajkopisarz Biernat z Lublina oraz Mikołaj Rej z Nagłowic.

Wiersz średniowieczny był rymowany, występowały rymy wewnętrzne i zewnętrzne (końcowe), gramatyczne (np. "Nosimy" - "Prosimy", "bożycze" - "człowiecze". Rymy te ogarniały niekiedy po kilka wersów, uwydatniając zakończenia (klauzule) konchowych odcinków wersowych.

Najważniejszą cechą tego systemu była zdaniowość wiersza. W każdym wersie zamykała się odrębna jednostka składniowa - pojedyncze zdanie lub jednorodny człon zdaniowy. Zdanie to było wypowiadane z odpowiednią intonacją: wznoszącą (antykadencja) lub opadającą (kadencja). Zdanie pytające miało intonację wznoszącą, a oznajmującego - wznosząco-opadającą.

Sylabizm zapoczątkowany został w wieku XV, uprawiali go również Biernat z Lublina i Mikołaj Rej, ale to twórczość Jana Kochanowskiego wprowadza do polskiej poezji regularny sylabizm.

Wiersz sylabiczny cechuje: jednakowa liczba sylab w wersie, stała średniówka, czyli przedział w wersach ponad 8-zgłoskowych, stała klauzula paroksytoniczna (końcowy akcent wersu pada na przedostatnią sylabę) oraz taki sam akcent przed średniówką. Jest regularnie rymowany (rymy głębokie, tzw. żeńskie) lub bezrymowy (wiersz biały). Przykładem tego ostatniego jest pieśń chóru z "Odprawy posłów greckich" zaczynająca się od słów "O białoskrzydłą morska pławaczko"

Występują kilkanaście odmian wiersza sylabicznego od 5- do 14- zgłoskowca. Najczęstsze to 8-, 11- i 13-zgłoskowce. Przykładem pierwszego jest "Pieśń świętojańska o Sobótce" Jana Kochanowskiego, drugiego - "Monachomachia" Ignacego Krasickiego, ostatniego - "Pan Tadeusz" Adama Mickiewicza.

W sylabowcu może występować przerzutnia, jest to najbardziej uniwersalny system wersyfikacyjny, stosowany w różnych gatunkach: odzie, bajce, fraszce, pieśni, satyrze, sielance, współczesnej poezji, utworach dramatycznych, poematach epickich, np. w "Panu Tadeuszu".

Wiersz sylabotoniczny jest najbardziej rygorystycznym systemem wersyfikacyjnym. Rozwinął się w romantyzmie. Cechują go wszystkie wyznaczniki wiersza sylabicznego oraz (co najważniejsze!) stały akcent w wersie (stałe miejsce sylab akcentowanych jako realizacja zasady równozgłoskowości).Przykładami Wiersza sylabotonicznego są "przypomnienie dawnej miłości" sentymentalnego poety Franciszka Karpińskiego, wiersze Mickiewicza, Iwaszkiewicza, Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej, Władysława Broniewskiego.

Całość wersu organizuje dodatkowo tzw. stopa, czyli zestrój akcentowy , tj. powtarzający się zespół sylab akcentowanych i nieakcentowanych. W XVI wieku zanikł w Polsce iloczas, dlatego stopa rozwijała się w oparciu o system akcentacyjny. W wierszu sylabotonicznym wykorzystywane są następujące stopy: jamb s S, trochej S s, daktyl S s s, anapest s s S , amfibrach s S s oraz peon trzeci s s S s

Wiersz toniczny - popularny w okresie modernizmu. Za manifest polskiego tonizmu uznaje się wiersze z "Księgi ubogich" Jana Kasprowicza. Ten system charakteryzuje z jednej strony równa liczba zestrojów akcentowych (stóp), a z drugiej nieregularna liczba sylab i swobodny rozkład akcentów.

Tonizm wykorzystywany jest do dziś. Tym wierszem pisali m.in. Kazimiera Iłakowiczóna, Władysław Broniewski, Julian Tuwim.

Wiersz wolny - najnowszy i najczęściej obecnie wykorzystywany system wiersza. Zapoczątkował go swoją twórczością Cyprian Cyprian Kamil Norwid. Na nowo odkryła go i rozpropagowała poezja awangardowa XX-lecia.

Poeci dowolnie realizowali wersyfikacyjne zasady. Bardzo dowolny podział wiersza na wersy, uzależniony od zamysłu autora - to jedyny stały wyznacznik systemu. Powstawały indywidualne rozwiązania. Wierszem wolnym pisali m.in. lubelski poeta Józef Czechowicz, katastrofista, przedstawiciel tzw. II Awangardy, Adam Ważyk, Tadeusz Różewicz.

W wierszu białym można swobodnie omijać zasady ortografii i interpunkcji, rezygnować z rymów, a nawet dezintegrować wypowiedź, co mistrzowsko robił np. Tadeusz Różewicz. Dowolność formy i chaos współczesnego świata (jako treść utworu) tworzą mimo wszystko harmonijną całość.

Dziś nikt nie pisze już wierszem średniowiecznym, chyba że jest to celowa archaizacja wypowiedzi, a pozostałe systemy twórcy wykorzystują bardzo indywidualnie. Współcześni tzw. klasycy chętniej wykorzystują wiersz sylabiczny, sylabotoniczny, poeci awangardowi wiersz toniczny, a przede wszystkim biały, w którym czasami trudno już rozpoznać poetycką przynależność.