|
Nie obrażaj więc mojej inteligencji poprzez czynione na pokaz zaniżanie własnej.
Sposób zapisu Do przedstawienia wierszowych systemów numerycznych potrzebny jest zapis graficzny. Podstawowymi jednostkami tego zapisu są sylaby. Poszczególne wersy rozpisuje się na sylaby, po czym zaznacza się sylaby nieakcentowane i sylaby akcentowane. W poniższym tekście sylabom nieakcentowanym podporządkowałem symbol - a sylabom akcentowanym symbol / Z powodów technicznych nieznacznie różni się to (graficznie) od zapisu spotykanego w książkach, gdzie sylaba nieakcentowana jest zaznaczana poziomą kreską, a sylaba nieakcentowana oddawana jest przez znak poziomej kreski, nad którą umieszcza się ukośnik. Średniówkę oddaję tak, jak to jest ogólnie przyjęte, czyli przez znak +
Akcent Odpowiedź na pytanie, które sylaby są akcentowane, a które nie - jest podstawą do rozpisania wiersza numerycznego. W języku polskim mamy akcent stały, paroksytoniczny, co znaczy, że akcentuje się zawsze przedostatnią sylabę w wyrazie. W słowach jednosylabowych, gdzie oczywiście nie może być mowy o przedostatniej sylabie mamy akcent oksytoniczny, czyli na ostatnią sylabę (słowo "ostatnia" jest w tym wypadku umowne). Niektóre wyrazy jednosylabowe nie mają własnego akcentu. Tworzą one całość akcentową z wyrazem poprzedzającym (enklityki) lub następującym (proklityki). Są to m.in. jednosylabowe formy zaimków osobowych (mi, ci, cię, go, ją, mu), zaimek zwrotny - się i przeczenie - nie. Jak w każdej regule i tu są wyjątki. Istnieje grupa wyrazów, które nie są akcentowane paroksytonicznie. Jakie to wyrazy, można sprawdzić w słownikach i wydawnictwach specjalistycznych.
Zestroje akcentowe Zestrój akcentowy to wyraz lub grupa wyrazów, które posiadają jedną sylabę akcentowaną. Zarówno wyraz "krzesło", jak i połączenie "to krzesło" mają jeden akcent i są tożsamymi zestrojami. W tekście wszystkie zestroje akcentowe przedstawiam pod rozkładem sylabicznym i dla wersu: "Od szczęk / do pięty / wszedł / napięty" wygląda to np. tak: 2z5z6z9z. Oznacza to, że dany wers ma 4 zestroje. Pierwszy obejmuje dwie pierwsze sylaby, drugi sylaby 3-5 itd.
SYSTEMY NUMERYCZNE WIERSZA POLSKIEGO
1. WIERSZ SYLABICZNY
Wiersz sylabiczny oparty jest na stałej liczbie sylab w ekwiwalentnych jednostkach oraz średniówce w wersach dłuższych niż ośmiozgłoskowe. Wiersz sylabiczny stabilizuje miejsce akcentu i jest to akcent paroksytoniczny w klauzuli (bez wyjątków) i przed średniówką (z możliwymi odstępstwami). Zasada stałego akcentu paroksytonicznego w klauzuli spowodowała, że rymy męskie na kilka wieków zostały wyrugane z poezji polskiej. Przywrócił je dopiero sylabotonizm. Wiersz sylabiczny został wprowadzony do poezji polskiej w renesansie przez Jana Kochanowskiego.
Najpopularniejszymi formatami wiersza sylabicznego są:
- trzynastozgłoskowiec ze średniówką po siódmej sylabie, 13 (7+6); tym rytmem napisany jest np. Pan Tadeusz Adama Mickiewicza (Ale uwaga! Epilog tegoż to już jedenastozgłoskowiec, 11 (5+6)!)
- jedenastozgłoskowiec ze średniówką po piątej sylabie, 11 (5+6); np. Beniowski i Król-Duch Juliusza Słowackiego
- ośmiozgłoskowiec; Pieśń świętojańska o Sobótce Jana Kochanowskiego
P r z y k ł a d y :
Nie zawżdy, piękna Zofija, Róża kwitnie i lelija; Nie zawżdy człek będzie młody Ani tej, co dziś, urody.
(J. Kochanowski, Pieśń XXIII)
8-zgłoskowiec sylabiczny
Pokój szczęśliwość. + Ale bojowanie Byt nasz podniebny. + On srogi ciemności Hetman i świata + łakome marności O nasze pilno + czynią zepsowanie.
(M. Sęp Szarzyński, Sonet IV. O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem)
11-zgłoskowiec ze średniówką po piątej sylabie; 11 (5+6)
W malinowym chruśniaku, + przed ciekawych wzrokiem Zapodziani po głowy, + przez długie godziny Zrywaliśmy przybyłe + tej nocy maliny. Palce miałaś na oślep + skrwawione ich sokiem.
(B. Leśmian, W malinowym chruśniaku)
13-zgłoskowiec ze średniówką po siódmej sylabie; 13 (7+6)
2. WIERSZ SYLABOTONICZNY
Wiersz sylabotoniczny oparty jest na stałej liczbie sylab w wersie i stałym umiejscowieniu sylab akcentowanych. Rozkład tych sylab jest rozkładem stopowym.
W poezji polskiej wyróżniamy pięć rodzajów stóp:
/ - trochej - / jamb / - - daktyl - / - amfibrach - - / anapest
Ponadto porządek akcentów określają dodatkowe reguły:
1. Akcenty strukturalne nie muszą padać we wszystkich przewidywanych przez system pozycjach, a zatem zarówno wers: / - / - / - / - / - / - jak i wers: / - / - - - / - / - / - będą prawidłowymi odcinkami 12-zgłoskowca trocheicznego.
2. Obok akcentów strukturalnych (i tylko obok nich) mogą pojawić się dodatkowe niestrukturalne:
- / / - / - - / -
powyższy wers jest prawidłowym odcinkiem 9-zgłoskowca amfibrachicznego, bo co prawda na 3. sylabie mamy dodatkowy akcent, ale pada on obok akcentu przewidzianego przez system;
- - / - / - - / -
powyższy wers nie spełnia kryterium 9-zgłoskowca amfibrachicznego, bo pojawił się dodatkowy akcent na 3. sylabie, ale obok niego brakuje akcentu przewidzianego przez system;
Zestawiając powyższe dwie reguły widzimy, że w wierszu sylabicznym może brakować pewnych akcentów przewidzianych przez system, jak i może ich być więcej niż wynika z systemu (ale tylko wtedy, kiedy padają one obok akcentów strukturalnych).
3. W nagłosie wersu (czyli w obrębie dwóch pierwszych sylab) może występować chwiejność akcentowa. Tak więc:
/ - - / - / - /
jest czterostopowcem jambicznym, mimo iż pierwsze dwie sylaby kłócą się z p. 2. (są one jednak w nagłosie wersu, dlatego nie rozbijają wzorca)
U W A G A ! Chwiejność akcentowa odnosi się tylko do dwóch pierwszych sylab, a nie np. jednej lub trzech!
4. Stłumienie ostatniej nie akcentowanej sylabie w wersie nazywamy kataleksą: / - - / - - / - trójstopowiec daktyliczny z kataleksą
5. Dodanie jednej sylaby ponad rachunek metryczny nazywamy hiperkataleksą: - / - / - / - / - czterostopowiec jambiczny z hiperkataleksą
6. Kiedy podział na stopy pokrywa się z zestrojami akcentowymi mówimy o toku dierezowanym (występuje w amfibrachu i trocheju)
7. Kiedy podział na stopy nie pokrywa się z zestrojami akcentowymi mówimy o toku cezurowanym (występuje w jambie, daktylu i anapeście)
8. W wierszu sylabotonicznym średniówkę uwzględniamy tylko wtedy, gdy jest słyszalna.
U W A G A ! W 11-zgłoskowcu raczej nie szukamy stopy. Jest to (11-zgłoskowiec) podstawowa miara sylabiczna i prawie zawsze mamy do czynienia z sylabizmem. Podobnie jest z dwiema innymi miarami sylabicznymi, tj. 8-zgłoskowcem i 13-zgłoskowcem, ale tam odstępstwa występują trochę częściej.
Wiersz sylabotoniczny wyodrębnił się w okresie romantyzmu. Mistrzem wiersza sylabotonicznego był J. Tuwim.
Po omówieniu wszystkich zasad, możemy je sprawdzić w praktyce.
P r z y k ł a d y :
Od szczęk do pięty wszedł napięty. Oliwne na nim firmamenty. Ten tylko może być wybrany, Kto jest jak strucla zasupłany. Szymborska) - / - / - / - / - - / - / - - - / - / / - / - / - / - / / - / - - - / -
2z5z6z9z - 3z5z9z - 3z5z6z9z - 1z2z5z9z
Czterostopowiec jambiczny z hiperkataleksą w klauzuli, tok cezurowany.
Uwagi: W 3. i 4. wersie mamy dodatkowe akcenty niestrukturalne, ale ponieważ stoją one obok strukturalnych są kompozycyjnie poprawne (patrz p. 2.). W wersach 2. i 4. brak akcentów strukturalnych, ale ponieważ obok nich nie pada żaden dodatkowy akcent jest to także w porządku (patrz. p. 1.).
Jak lekko, żwawo skacze rtęć I rośnie słupek w termometrze - Trzydzieści siedem, kresek pięć! Ach, jak niewinnie się zaczyna! (Liebert) - / - / - / - / - / - / - - - / - - / - / - / - / / - - / - - - / -
3z5z7z8z - 3z5z9z - 3z5z7z8z - 1z5z9z
Czterostopowiec jambiczny przeplatany z czterostopowcem jambicznym hiperkatalektycznym w klauzuli, tok cezurowany.
Uwagi: W 4. wersie mamy chwiejność akcentową w dwóch pierwszych sylabach - jest to prawidłowe (patrz p. 3.); prawidłowy jest również brak jednej sylaby strukturalnej w wersach 2. i 4. (patrz p.1.)
To piccolo! Mały paź! Goniec i zwiastun! W oplocie wypustek i pętel, w mundurze - obłoku złocisto-pierzastym, w zieleni na gwiazdy zapiętej. (Szenwald) - / - - / - / / - - / - - / - - / - - / - - / - - / - - / - - / - - / - - / - - / -
4z6z7z9z12z - 3z6z9z - 3z6z9z12z - 3z6z9z
Czterostopowiec amfibrachiczny przeplatany trójstopowcem amfibrachicznym, tok dierezowany (poza 1. wersem).
Uwagi: W pierwszym wersie mamy przykład słowa obcego ("piccolo"), które jest akcentowane na trzecią sylabę od końca (akcent proparoksytoniczny).
Powróciłem do miasta, gdziem tyle lat żył - Znajomego do łez, do migdałków, do żył (Mandelsztam) - - / - - / - - / - / / - - / - - / - - / - - /
4z7z10z11z12z - 4z6z10z12z
Czterostopowiec anapestyczny.
Kazał konia pułkownik kulbaczyć, Konia w każdej sławnego potrzebie; Chce go jeszcze przed śmiercią obaczyć, Kazał przywieść do izby - do siebie. (Mickiewicz) / - / - - / - - / - / - / - - / - - / - /... |
Menu
|