|
Nie obrażaj więc mojej inteligencji poprzez czynione na pokaz zaniżanie własnej.
SebastianZiembicki
Uwagioutylitaryzmiejakodeterminancieprawa Niniejszyartykułdotyczyćbędziewpływudoktryny utylitaryzmu na wybrane aspekty prawa, a takŜe niektórych konsekwencje implementacji utylitaryzmu na gruncie bioetyki, jakiej dokonał Peter Singer.Zuwaginaramyobjętościowe,zmuszonyjestemograniczyćsię jednakdowybranychzagadnień. WywódnaleŜałobyzacząćoddziewiętnastowiecznegoempiryzmu, znanego równieŜjako ruch utylitarystyczny, a zapoczątkowanego przez Jeremego Benthama, który znajdował się pod wyraźnym wpływem DavidaHume’a 1 ijegokrytykiideifikcyjnejumowyspołecznej,atakŜe jegozałoŜenia,iŜwszelkacnotawspierasięnauŜyteczności.Oilejednak celemHume’abyłoszczególniedąŜeniedozrozumieniaŜyciamoralnego isformułowaniasądówmoralnych,otyleBenthamzajmowałsięgłównie przedstawieniem kryteriów osądu uznawanych powszechnie idei moralnych,orazinstytucjiprawnychipolitycznych.InnymisłowyHume starał się świat zrozumieć, a Bentham chciał go zmienić. Dodatkowo Benthamposiadałdarujmowaniaideiniebędącychtworemjegoinwencji, rozwijania ich i nadawania im postaci prostego narzędzia zmian społecznych.Wodniesieniudoprawa,jegofunkcjiimiejscawpaństwie Bentham 2 zadawał pytania w następującym duchu: jaki jest cel tego prawa?CzyceltenjestpoŜądany?Jeślitak,czytopraworzeczywiście prowadzidojegoosiągnięcia? 3 Prawo zatem w ujęciu Benthama winno przede wszystkim prowadzićdoosiągnięciapoŜądanegocelu.NaleŜysięjednakzastanowić czym jest poŜądany cel. W odpowiedzi na pytanie, co jest poŜądane, Benthamzgodniezteoriąhedonizmuetycznegostwierdza,iŜpoŜądane jestprawojakotakie,wtedyitylkowtedygdyorazwtakimstopniuw jakimprowadzidoprzyjemności.Teoriataniezostałastworzonaprzez 1 Szkocki filozof, ekonomista i historyk, Ŝyjący w latach 1711–1776. Jest uwaŜany za jedną z najwaŜniejszych postaci w historii zachodniej filozofii i szkockiegooświecenia.DoktrynaHume’apostrzeganajestjakodogłębnaforma sceptycyzmu i naturalizmu. W jego twórczości znaleźć moŜna wpływy empiryzmuJohnaLocke’a. 2 Por.T.Tulejski,OdzasadyuŜytecznościdodemokracji.Filozofiapolityczna JeremyBenthama.Łódź2004. 3 F.Copleston,Historiafilozofii,tomVIII,Warszawa1989,s.10. 78 Benthama, a w ujęciu szerszym jest niezmiernie popularna w historii myśli etycznej. Do jej zwolenników naleŜeli Epikur 1 , John Locke 2 , ThomasHobbes 3 czywspomnianyjuŜDavidHume.Benthamnadałjej jednakniezmiernieprzystępnąformę.Dlajejzrozumieniakluczowejest wyjaśnieniezwrotupoŜądanejakotakieorazokreśleniaprzyjemne. PoŜądane jest niemal synonimem słowa wartościowe czy cenne (nie w sensie kosztowne, lecz w tym, w którym występuje w zwrocie cennedoświadczenie).JestteŜbliskieznaczeniowosłowudobre.Mówiąc natomiast,Ŝecośjestrzecządobrą,mówimyotymczymśprawie,jeŜeli niedokładnie,tosamocowtedy,gdyokreślamyjejakorzeczpoŜądaną. PoŜądane jest blisko związane z lepsze. Ze względów technicznych najprościejbyłobyprzyjąćjakoterminpodstawowylepszeniŜizajego pomocązdefiniowaćpoŜądane.NaprzykładmoŜnauznać,Ŝesenszdania: jestpoŜądane,abyodkrytolekprzeciwrakowi,jesttakisam,jakzdania– byłoby lepiej, gdyby lek przeciw rakowi został odkryty, niŜ gdyby nie zostałodkryty.MoŜnazatemstwierdzićrównieŜ,ŜelepszeniŜoznacza preferowane. Tezę hedonizmu etycznego moŜna by wówczas sformułowaćwkategoriachpreferowalności,naleŜyjednakzaznaczyć,iŜ lepszeniŜmaoczywiścieinneznaczenieniŜjestobowiązkiem 4. Kolejną istotną dla nas kwestią jest ustalenie tego, co Bentham rozumiałpodpojęciemprzyjemności.OtóŜopierałsięonnahedonizmie psychologicznym,czyliteorii,zgodniezktórąkaŜdaistotaludzkadąŜyze swojejnaturydoosiągnięciaprzyjemnościiunikaniaprzykrości.Zasadzie 1 Filozof grecki, Ŝyjący w latach 341 p.n.e.–270 p.n.e., twórca kierunku filozoficznego określanego mianem epikureizmu. Negował istnienie nieśmiertelnej duszy oraz moŜliwość odrodzenia po śmierci. Twierdził, iŜ wyłącznym celem egzystencji ludzkiej jest osiągnięcie szczęścia, które miało polegaćnadoznawaniuprzyjemności,nieszczęściezaśzdaniemEpikurawynikać miałozcierpienia. 2 Twórca liberalizmu politycznego, uznawał prawa podmiotowe jednostki za prawa przyrodzone. Do praw podmiotowych zaliczał między innymi prawo własności,prawodoŜyciaorazwolnościosobistej. 3 R.B.Brant,Etyka.Zagadnieniaetykinormatywnejimetaetyki,Warszawa1996, s.510–515. 79 Angielski filozof, przedstawiciel materializmu mechanicznego oraz teoretyk państwaabsolutnego.Wjegoopiniiczłowiekiemkierująnamiętności.Człowiek w doktrynie Hobbesa jest istotą egoistyczną i powodowaną instynktem samozachowawczym.OdzwierzątodróŜnialudziumiejętnośćposługiwaniasię mowąirozumem,cechyteniesąjednakwstaniewpełnioswoićizdominować namiętności. 4 tej nadał Bentham prostą do zapamiętania formułę, iŜ „natura poddała rodzaj ludzki rządom dwóch zwierzchnich władców: przykrości i przyjemności. One rządzą nami ze wszystkim, co czynimy, mówimy, myślimy;wszelkiwysiłek,jakimoŜemyzrobić,abyzrzucićzsiebieto poddaństwo, tylko go dowiedzie i potwierdzi. W słowach ktoś moŜe utrzymywać,Ŝesięwyzwoliłspodichjarzma;wrzeczywistościjednak będziejezawszedźwigał” 1. BenthamuwaŜał,iŜostatecznąmotywacjąludzkiegodziałaniajest zawszeprzyjemnośćiból,któreokreślanesąilościowo,wramachgranic wyznaczonych przez jednostkę dąŜącądo uzyskania przyjemnościbądź odczuwającą cierpienie, które chce zredukować. Oznacza to, Ŝe nasze zachowaniejestzredukowanedosprytnejkalkulacji,wktórejkierujemy sięrozwagą,przezcostajesięonasiłąsprawczą.Innymisłowy,filozofia Benthamzatrzymujesięnazachowaniuokreślanymmianemegoizmu 2. BenthamwyróŜniatrzyrównościodnoszącesiędoprzyjemności. Po pierwsze równe prawo do przyjemności, po drugie równą zdolność odczuwania przyjemności, po trzecie równe dąŜenia do przyjemności. Jednocześnie uwaŜał, iŜ dopuszczenie jakiegokolwiek wyjątku w odniesieniu do wymienionych równości umoŜliwi usprawiedliwienie nierówności w dystrybucji przyjemności, czemu, jak uwaŜał, naleŜy przeciwdziałać 3 .Więcej,jegocelembyłopokazanie,iŜmierzalneróŜnice wprawiedoprzyjemności,wzdolnościodczuwaniaprzyjemnościorazw dąŜeniudoprzyjemnościnieistnieją 4 . Jednocześnie Bentham dąŜył do wyjaśnienia tego, co rozumiał przezprzyjemnościiprzykrość,przyczymnieposługiwałsięwtymcelu metafizycznymi definicjami. Rozumiał je tak, jak są rozumiane w potocznym języku, pisał, iŜ „w tej sprawie nie potrzebujemy Ŝadnych subtelności, Ŝadnej metafizyki. Nie trzeba radzić się ani Platona, ani Arystotelesa. Przykrość i przyjemność to to, co kaŜdy jako takie odczuwa.” 5 . Bentham uwaŜa za prawdę psychologiczną, Ŝe wszystkich 1 J.Bentham,Wprowadzeniedozasadmoralnościiprawodawstwa,Warszawa 1958,s.17. 2 W.L.Davidson,PoliticalThoughtinEngland.TheUtilitariansfromBentham toMill,Oxford1947,s.40–41. 3 P.Schofield,JeremyBentham,theFrenchRevolutionandpoliticalradicalism, HistoryofEuropeanIdeasnr.30,London2004,s.385. 4 Ibidem. 5 80 J.Bentham,TheoryofLegislation,London1896,s.3,cyt.za:F.Copleston,op. cit.,s.14.Definicjata,choćprosta,moŜebyćniezwykleuŜyteczna,odnieśćją ludzi popycha do działania chęć uzyskiwania przyjemności i unikania przykrości.Niejesttojednak,dlaniego,kwestianajwaŜniejsza.DąŜyon w swoich rozwaŜaniach przede wszystkim do ustalenia obiektywnego kryteriumumoŜliwiającegouznanieokreślonychczynówzamoralnebądź niemoralne. W tym celu stwierdza, iŜ tylko dąŜenie do przyjemności i unikanieprzykrościmoŜedeterminowaćnaszepostępowanie,dlategoteŜ moŜemyuznać,Ŝesłusznesąteczyny,któreprowadządozwiększenia ogólnej sumy przyjemności, za niesłuszne zaś uznać naleŜy te czyny, które prowadzą do jej zmniejszenia. Czyn prowadzący do zwiększenia ogólnej sumy szczęścia jest dla Benthama czynem słusznym, przez co powinniśmy go wykonać lub przynajmniej nie jesteśmy zobowiązani powstrzymaćsięodjegowykonania.Niezawszekonkretnezachowanie musi prowadzić do powiększenie ogólnej sumy przyjemności, choć z pewnością konkretne działanie nie będzie niesłuszne, jeŜeli powiększy ogólnąsumęszczęścia. W ten sposób dochodzimy do zasady uŜyteczności, będącej najgłośniejszą formułą Benthama. Zasada uŜyteczności funkcjonuje u Benthamawdwóchpodstawowychznaczeniach.Popierwsze,jakoopis motywówdziałaniaikryteriumocenyczynów.Wtymznaczeniujestto maksyma,którąkierujesięwiększośćludziwswoimpostępowaniu.Po drugiejakonormaikryteriumdziałaniaprowadzącegodoszczęścia.W tym rozumieniu szczęście jak największej liczby ludzi jest dobrem najwyŜszym, przeświadczenie zaś o powinności jego realizacji funkcjonujejakopewienaksjomat 1 .ZasadauŜytecznościokreślamianem uŜytecznegowszystkoto,cosłuŜyszczęściujednostkiispołeczeństwa 2 E. Falkowska, K. RudzyńskaLudwiczyńska, Spór o najwyŜsze dobro, Warszawa2001,s.37. 2 Szczęście społeczeństwa Bentham utoŜsamia z interesem społeczeństwa (społecznym), który uwaŜa za jeden z najbardziej ogólnych terminów co prowadzi często do zatracenia jego znaczenia. Bentham interes połeczeństwa definiuje w następujący sposób: „Społeczeństwo jest rzekomym ciałem, złoŜonym z indywidualnych osób, które się traktuje, jakby stanowiły jego członki. CzymŜe jest wobec tego interes społeczeństwa? Sumą interesów 81 moŜnadoinnychtakzwanychtrudnodefiniowalnychpojęćitakdlaprzykładu jakogodnośćuznaćmoŜemyto,cokonkretnaosobawdanejsytuacjizaswoją godnośćuzna,taksamojakitylkokonkretnaosobamoŜestwierdzić,kiedyjej godnośćbędzienaruszona,przyczymgranicaindywidualnejgodnościprzytakim podejściuzawszebędzieprzebiegaćwinnymmiejscu. 1 bądź teŜ zapobiega ich nieszczęściu, choć ostatecznie Bentham i tak odwołuje się do osobistego interesu jednostki, gdyŜ jest rzecznikiem poglądu, iŜ interes społeczeństwa jest jedynie sumą interesów składającychsięnaniejednostek 1 .ZasadauŜytecznościaprobujelubgani wszelką działalność zaleŜnie od tego, czy wykazuje ona tendencję do powiększaniaczyzmniejszaniaszczęściaobchodzącejnasstrony,lub–co na jedno wychodzi – tendencję do popierania tego szczęścia lub przeszkadzania mu 2 . Przy czym nie chodzi jedynie o działalność poszczególnychjednostek,alerównieŜowszelkądziałalnośćrządu 3 . Jak pisałBentham,oczynachuŜytecznychmoŜnapowiedziećzawszetyle,Ŝe powinnybyćspełnione,bądźtyle,Ŝeniesątakimi,którychspełnićnie naleŜy.MoŜnaonichrównieŜpowiedzieć,Ŝesłusznąjestrzecząspełniać je,aconajmniej,Ŝeniebędzieniesłusznie,gdysięjespełni.MoŜnao nich powiedzieć, Ŝe są czynami słusznymi, a co najmniej, Ŝe nie są niesłuszne. Tylko przy takiej interpretacji mają sens takie wyrazy, jak: powinieneś,słuszny,niesłuszny,winnymwypadkuniemającesensu 4 . UŜytecznośćjestelementemdeterminującymfilozofięBenthama,a takŜezasadniczymelementemjegopoglądównaprawo,aleipenologię, ekonomię, edukację, religię i wiele innych dziedzin. UŜyteczność funkcjonuje u Benthama jako łącznik pomiędzy z jednej strony materialistycznąmetafizykąwystępującąobokempirycznejepistemologii i nominalizmu, a róŜnego rodzaju sposobami rozwiązania kwestii prawnych,społecznych,ekonomicznychczyreligijnych 5 . ZetycznegopunktuwidzeniazgodnezzasadąuŜytecznościczyny sądobre,gdyprowadządonajwiększejszczęśliwościnajwiększejliczby ludzi,azłe,gdyniemajątakichskutków.Istniejejednakpewienkonflikt między etyką i psychologią Benthama. PoniewaŜ dobry jest taki czyn, który prowadzi do powszechnego szczęścia, jednocześnie istnieje, zdaniem Benthama, prawo psychologiczne, na którego mocy człowiek dąŜy do szczęścia własnego. PoniewaŜ ludzie nie mogą postępować wbrew temu prawu psychologicznemu, nie moŜna ich za to potępiać. składającychsięnaniejednostek”–por.J.Bentham,Wprowadzeniedozasad moralnościiprawodawstwa,PWN1958,s.19–20. 1 Ibidem. 2 Ibidem,s.18. 3 Ibidem,s.19. 4 Ibidem,s.18. 5 82 J.E. Crimmins, Bentham’s Philosophical Politics, The Harvard Review of Philosophy,Harvard1993r.,s.20. |
Menu
|