Upośledzenie umysłowe, pedagogika specjalna

Upośledzenie umysłowe

I.                    DEFINICJE

W literaturze przedmiotu jak również w języku potocznym funkcjonuje wiele określeń niepełnosprawności umysłowej min:

- niedorozwój umysłowy,

- upośledzenie umysłowe,

- oligofrenia (z j. Greckiego oligos-mały, phren-umysł),

- opóźnienie rozwoju umysłowego,

- obniżona sprawność umysłowa,

- niepełnosprawność umysłowa,

- otępienie umysłowe (demencja)

-R. Heber w podręczniku terminologii i klasyfikacji niedorozwoju umysłowego stwierdza :

„(...) przez niedorozwój  umysłowy rozumie się niższą od przeciętnej ogólna sprawność intelektualną, która powstała w okresie rozwojowym i jest związana z jednym lub więcej zaburzeniem w zakresie : dojrzewania, uczenia się i społecznego przystosowania.( Clarke,1969,s.69)

Autorem jednej z wcześniejszych, a zarazem stosunkowo szerokiej, opisowej definicji niepełnosprawności był E. Doll, który w 1941 roku scharakteryzował niepełnosprawność intelektualną jako:stan niedojrzałości społecznej powstały w okresie rozwoju będący skutkiem zahamowania rozwoju inteligencji pochodzenia konstytucjonalnego. Stan ten jest nieusuwalny .

Amerykańskie Towarzystwo do Badań nad Upośledzeniem Umysłowym (American Association of Mental Deficiency) wprowadza w 1959 roku do międzynarodowej terminologii określenie mental retardation i podejmuje próbę globalnego zdefiniowania niepełnosprawności intelektualnej:Jest to niższy niż przeciętny, ogólny poziom funkcjonowania intelektualnego powstały w okresie rozwojowym. Towarzyszą mu zaburzenia w zakresie , i przystosowania społecznego.

W definicji T. Gałkowskiego wyraźnie dostrzec można podział na część charakteryzująca zjawisko i próbę określenia etiologii niepełnosprawności:niepełnosprawność umysłowa ma charakter globalny, charakteryzuje się obniżoną sprawnością umysłową spowodowaną wrodzoną anomalią, która czyni niezdolną – w mniejszym lub większym stopniu do procesów myślowych.

Wg ICD10 stan zahamowania lub niepełnego rozwoju umysłu, który charakteryzuje się statystycznie istotnym obniżeniem ogólnej sprawności intelektualnej w porównaniu z wartością przeciętną (IQ < 70) – w tym zdolności: poznawczych, mowy, ruchowych i społecznych

Zdaniem J. Kostrzewskiego „upośledzenie umysłowe jest to stan charakteryzujący się istotnie niższym od przeciętnego ogólnym poziomem funkcjonowania intelektualnego i zaburzeniami w zakresie przystosowania się”.

II.                  KLASYFIKACJE +KRYTERIA

Obecnie dzięki wszechstronnym badaniom takich nauk pomocniczych jak: pediatria, biochemia, fizjologia i genetyka ustalono etiologię, patogenezę i klasyfikację niedorozwoju umysłowego. Ogólnie można wyróżnić trzy podejścia:

·         kliniczno-medyczne,

·         praktyczne,

·         psychofizjologiczno-społeczne.

W pierwszej grupie będą definicje ujmujące niedorozwój umysłowy jako stan chorobowy ze zwróceniem uwagi na etiologię i patogenezę.

Drugą grupę stanowią definicje, które mają charakter prawno-administracyjny jak np. definicja z ustawy o zdrowiu psychicznym 1959 r., która niedorozwój umysłowy włącza do zaburzeń psychicznych wyróżniając jego dwie kategorie i znaczne obniżenie sprawności umysłowej.

W trzeciej grupie mieszczą się definicje psychologiczne upośledzenia umysłowego, które różnią się liczbą, rodzajem kryteriów, według których oceniają ten stan.

J. Mazurkiewicz wyróżnia trzy kryteria:

· psychologiczne – poziom uwagi i mowy,

· ewolucyjne – porównanie poziomu umysłowego dziecka niedorozwiniętego z dzieckiem normalnym,

· społeczne – mierzące stopień upośledzenia umysłowego.

Klasyfikacja stopni rozwoju i niedorozwoju umysłowego ( od 1.01..1968 r. WHO)

Iloraz inteligencji (I.I.) w skalach

Psyche  Catell
Stanford – Binet

Grace Arthur

Wechsler 
Snigiers – Oomen

Nazwa stopnia

84-100

84-100

85-100

Rozwój prawidłowy

 ( przeciętny)

69-83

67-83

70-84

Rozwój niższy niż przeciętny

52-68

50-66

55-69

Upośledzenie umysłowe w stopniu lekkim

36-51

33-49

40-54

Upośledzenie w stopniu umiarkowanym

20-35

16-32

26-39

Upośledzenie w stopniu znacznym

0-19

0-15

0-24

Upośledzenie w stopniu głębokim

1.        Kryterium kliniczno – medyczne – "oligofrenią, czyli niedorozwojem umysłowym, nazywamy wrodzone oraz istniejące od wczesnego dzieciństwa obniżenie zdolności rozwoju intelektualnego uniemożliwiające lub opóźniające naukę szkolną." ( Korzeniowski 1969 ).

2.       Kryterium praktyczne – niedorozwój umysłowy włącza do zaburzeń psychicznych, wyróżniając jego dwie kategorie :

o        znaczne obniżenie sprawności umysłowej

o        obniżenie sprawności umysłowej.

3.       Kryterium psychologiczno – społeczne – niedorozwój umysłowy określa jako stan, w którym umysł nie osiągnął normalnego rozwoju biorąc pod uwagę :

o         

§         ocenę wyników w nauce

§         inteligencję

§         przystosowanie biologiczno – społeczne ( A.F. Tredgold )

o         

§         niedojrzałość społeczną

§         niską sprawność umysłową

§         opóźnienie rozwojowe

§         zahamowanie

§         pochodzenie konstytucjonalne

§         nieodwracalność upośledzenia ( E. Doll )

o         

§         kryterium psychologiczne – poziom uwagi i mowy

§         kryterium ewolucyjne – porównywanie poziomu rozwoju umysłowego dziecka niedorozwiniętego z dzieckiem normalnym

§         kryterium społeczne – mierzące stopień przystosowania jednostki (Mazurkiewicz 1968 )

o         

§         nieadekwatne społeczne przystosowanie się

§         zmniejszoną zdolność uczenia się

§         powolne tempo dojrzewania ( Ch. Skiner ).

     Zgromadzenie Ogólne Światowej Organizacji Zdrowia uchwaliło w 1968 roku podział upośledzenia umysłowego oparty na ilorazie inteligencji i jako podstawę przyjęto 100, o odchyleniu standardowym 16 punktów, a przy jej ustaleniu przyjęto liczbę odchyleń standardowych, o którą iloraz inteligencji różni się od średniej.
     Stąd przyjęto podział czterostopniowy :

1.       upośledzenie umysłowe lekkie - I.I. 52 – 67

2.       upośledzenie umysłowe umiarkowane - I.I. 36 – 51

3.       upośledzenie umysłowe znaczne - I.I. 20 – 35

4.       upośledzenie umysłowe głębokie - I.I. 0 – 19

Upośledzenie umysłowe jest stanem, a nie chorobą.

III.               PRZYCZYNY

→podział z internetu

·         biologiczne

Czynniki biologiczne są pierwotnymi i bezpośrednimi, uszkadzając strukturę mózgową prowadzą bezpośrednio do obniżenia poziomu funkcjonowania intelektualnego. Mimo tak bezpośredniego działania stanowią tylko jedną z determinant rozwoju, wpływ, której może być modyfikowany przez czynniki społeczne i psychologiczne.

Przejawy zaburzeń w zakresie funkcjonowania biologicznego znajdują częściowo odbicie w zakłóceniach czynności psychicznych. Dzieci, które doznały uszkodzeń biologicznych we wczesnym okresie życia mają bardzo zróżnicowane losy – ich rozwój ostatecznie zależy od stanu wyjściowego organizmu oraz od całego łańcucha zdarzeń i wielokierunkowych zależności prowadzących do wykorzystania lub zmarnowania potencjału.

·         społeczne

Czynniki społeczne, będące wtórnymi, pośrednimi wpływają na nieprawidłowości w rozwoju emocjonalnym , społecznym  i całej osobowości – w tym , wtórnie, stanowią blokadę dla funkcjonowania intelektualnego. Czynniki społeczne są rozumiane jako „ wyzwalacz” potencjału biologicznego.
Kontakty człowieka ze środowiskiem przebiegają głównie między ludźmi i nasycone są emocjami. Bardzo dużą rolę przypisuje się jakości kontaktów dziecka z otoczeniem społecznym, nadając specjalne znaczenie więzi między matką a dzieckiem  i doświadczeniom w zaspokajaniu potrzeb przez rodzinę.  Psychologia prenatalna kładzie nacisk na kontakt  dziecka i matki w okresie przed  urodzeniem. Po narodzeniu następuje okres symbiozy między matką i dzieckiem. Następnie zachodzi proces wyodrębniania , czyli tworzenia z pierwotnie otrzymanej od matki organizacji życia psychicznego – organizacji własnej, wzbogaconej o nowe kontakty z otoczeniem i percypowanej przez Ja. Inaczej ten proces nazywa się procesem indywidualizacji. U niektórych dzieci istnieje ryzyko niepowodzeń w przebiegu tego procesu – np. dotyczy to osób po traumie biologicznej lub w wyniku odrzucenia przez matkę niedojrzałą do macierzyństwa.

·         psychologiczne

Czynniki psychologiczne to właściwości psychiki, które są siłą napędową jej rozwoju. Należą tu dynamizmy wyznaczające podstawowe kierunki aktywności człowieka i mające właściwe sobie zasady organizacji. Wymienić tu należy ciekawość lub inaczej popęd poznawczy – podstawowy motor aktywności dzieci i młodzieży. Hamulcem dla ciekawości jest lęk. W procesie rozwoju psychicznego istnieje – poza wzajemnymi zależnościami  i uwarunkowaniami – pewien zakres autonomii poszczególnych dynamizmów, struktur czy funkcji. Występuje duża różnorodność modeli rozwoju dzieci.

Postawienie ścisłej granicy między czynnikami biologicznymi, społecznymi i psychologicznymi jest niemożliwe, ponieważ jedne przenikają drugie. Wspomaganie rozwoju dziecka biologicznie uszkodzonego i zagrożonego upośledzeniem graniczy ze sztuką jest bowiem stałym szukaniem najlepszych rozwiązań w aktualnej sytuacji życiowej na każdym etapie rozwoju.

→podział z książki

·         Czynniki biologiczne – uwarunkowania konstytucjonalne

-związane z naturą dziecka, z jego wyposażeniem, z jakim przychodzi na świat, czyli uwarunkowania genetyczne; dotyczy to głównie niektórych zespołów nadpobudliwości ruchowej czy tzw. dysleksji rozwojowej; tego typu zaburzenia występują znacznie częściej u chłopców niż u dziewczynek

Pierwotne przyczyny upośledzenia umysłowego wywołane są przez czynniki genetyczne. Rodzice przekazują nieprawidłowe lub uszkodzone geny i chromosomy, powodujące, że embrion i płód nie rozwijają się normalnie – w konsekwencji dziecko rodzi się upośledzone umysłowo. Jest to najczęstsza przyczyna upośledzenia.

a.        postacie upośledzenia umysłowego, które są związane z nieprawidłościami genów to różne tzw. tryby dziedziczenia :

o        dominujący, gdy jednostka otrzymuje gen chorobowy tylko od jednego z rodziców,

o        recesywny, gdy oboje z rodziców są nosicielami chorobowego genu.

b.       do grupy powodującej uszkodzenie komórek rozrodczych ( plemników i komórek jajowych ) należą różne rodzaje aberracji chromosomów ( nie sprzężonych z płcią, tzw. autosomalnych oraz sprzężonych z płcią chromosomów X i Y ). Normalny człowiek ma 46 chromosomów autosomalnych ( 22 takie same u kobiet i mężczyzn ) plus 1 parę chromosomów płciowych : kobieta XX, mężczyzna XY. Aberracje mogą polegać na zwiększonej liczbie w poszczególnych parach chromosomów, albo na nietypowym ich kształcie. Do aberracji zwiększonej liczby chromosomów należy np. : znany syndrom Downa tzw. trisomia chromosomu 21 ( w którym zamiast 2 występują 3 chromosomy ).

c.        trzecim rodzajem przyczyn upośledzenia umysłowego są defekty metaboliczne. W anomaliach tego typu zachodzi brak takiego czy innego enzymu, który jest niezbędny do pewnego typu reakcji chemicznej. Są one najczęściej uwarunkowane genetycznie.
Wyróżniamy tu trzy anomalie :

o        w zakresie przemiany białkowej ( np. fenyloketonuria ),

o        tłuszczowej ( np. choroba gargolizm, mikrocefalia, hydrocefalia ),

o        cukru i inne wciąż jeszcze wykrywane.

Innymi czynnikami zmian w organizmie , które mogą wpływać na wytworzenie się upośledzenia umysłowego, są anatomiczne zmiany mózgu ( zaniki płatowe, dziurawość mózgu, porowatość mózgu itd. ) i inne zaburzenia rozwojowe ( np. brak jąder komórkowych lub części mózgu ).
     Wady rozwojowe są wynikiem zatrzymania lub nieprawidłowego kształtowania się struktur mózgu. Jeśli wystąpią wtedy, gdy jest on już uformowany, zmiany te noszą nazwę mózgowego porażenia dziecięcego.

·         Czynniki biologiczne – uwarunkowania somatyczne

...