Uwarunkowania zachowań indywidualnych – najtrudniej poznać samego siebie, STUDIA, Zachowania organizacyjne

Akademia Obrony Narodowej

Wydział Zarządzania i Dowodzenia

Izabela Wyrzykowska

Uwarunkowania zachowań indywidualnych – najtrudniej poznać samego siebie.

Praca semestralna dla:

dr Adriany Sylwii Bartnik

Warszawa, 2011 r.

W życiu każdej jednostki i społeczeństw w skład, których one wchodzą, wielką rolę odgrywają dążenia ludzkie. Trudno się dziwić, iż to właśnie one od dawna skupiają na sobie uwagę. Zagadnienie dążeń ludzkich nasuwa niezmiernie wiele pytań: jak powstają? Od czego zależą? Jakie są i dlaczego ulegają przemianom? Skąd pochodzą różnice między nimi? Jak nasilać pożądane i akceptowane oraz eliminować te niepożądane?

Cechą wspólną wszystkich jednostek jest fakt, iż kierują nimi motywacje, będące przyczyną określonych zachowań. Człowiek dąży do tego by utożsamiać siebie, swoje życie z konkretną funkcją, rolą czy pozycją zajmowaną w społeczeństwie, grupie czy instytucji, w której uczestniczy. Bardzo często jest tak, że subiektywne pojęcie naszej wartości odpowiada temu ile znaczymy w pracy, szkole lub grupie koleżeńskiej. Przyjmiemy tezę, że dążąc do poznania siebie, swojej złożonej i skomplikowanej osobowości, poszukując mechanizmów, które stanowią konkretne źródło naszych zachowań, postaw czy umiejętności adaptacyjnych do określonych warunków środowiskowych, człowiek zwiększa szanse rozwoju poprzez wykorzystanie swojego potencjału. Wówczas dokonuje trafnych wyborów.

Obecnie od momentu narodzin, każda jednostka uczestniczy w wielu instytucjach. Jest to wynik wysokiego poziomu zorganizowania i zinstytucjonalizowania, który jest cechą zasadniczą większości współczesnych społeczeństw. W ich hierarchii wartości, wysokie pozycje zajmują cechy takie jak: racjonalność, efektywność, wszelka twórczość i sprawności w działaniu. Aby uzyskać je w najbardziej korzystnych ilościach, konieczne jest łączenie zasobów ludzkich (wiedza, wszelkie zdolności, bogate doświadczenia) i rzeczowych (właściwości surowców, wydajność urządzeń i maszyn). Warto zwrócić uwagę na fakt, iż wszelkie cenione sprawności w pośredni sposób wymuszają podporządkowanie się jednostki i jej indywidualnych zachowań względem oczekiwaniom społeczeństw, różnych instytucji czy organizacjom. Stanowi to o braku swobody i dowolności ludzkich zachowań, które w przypadku braku ogólnej akceptacji będą eliminowane ze społeczeństwa. Istota oraz formy oczekiwań są zazwyczaj zgodne z określonymi normami, będącymi adekwatnymi do uznawanej hierarchii wartości pożądanych. Gdy jednostka podejmuje decyzję związaną z dobrowolnym uczestnictwem w określonej grupie, instytucji czy dowolnym stowarzyszeniu funkcjonującym na zasadach mniej lub bardziej sformalizowanych, stoi przed pytaniem: jak realizować się jako wolny człowiek, działając jednocześnie pod ograniczeniami, jakie narzuca uczestnictwo w większej i zorganizowanej społeczności?

Istotnym pojęciem, jakie należy rozważyć jest rola społeczna. Zagadnienie to objaśnia B. R. Kuc i J. M. Moczydłowska:

„Rola społeczna to zespół oczekiwań wobec jednostki związany z posiadaniem określonego statusu społecznego. Jest to zespół praw i obowiązków wynikających z zajmowania pozycji społecznej. Każda rola posiada swoje nakazy, zakazy i wyznacza margines swobody. […] Termin „rola” często jest używany alternatywnie z pojęciem „funkcja”. W ramach podejścia interpretatywistycznego rola ma charakter bardziej swobodny, określa zarówno zbiór oczekiwań, jak i twórczy wkład aktora. Role, podobnie jak statusy społeczne, mogą mieć charakter przypisany i osiągany.”

              Ww. zwracają uwagę na to, że człowiek reprezentuje postawę aktora. Następuje to w momencie, gdy jego działania stanowią podstawę do wykonania racjonalnej czynności, będącej wynikiem przyjętych wartości. Jeżeli jednak przyjmuje różne, często skrajne punkty widzenia i dystansuje obserwowane sytuacje i zjawiska staje się obserwatorem.

Ze względu na fakt, iż człowiek podejmuje się pełnienia wielu różnorodnych ról zdarzają się konflikty, które są konsekwencją różnic między nimi. Niemniej jednak są uporządkowane względem roli wiodącej i kluczowej. Konflikt może być także wynikiem niezgodności osobowości jednostki z ograniczeniami i obowiązkami jakie narzuca pełnienie określonej roli.

Nasuwa się stwierdzenie, że niezwykle ważny jest trafny i prawidłowy wybór kariery. Sytuacja przeciwna prowadzi do niezwykle niekorzystnych skutków dla samej jednostki i jej otoczenia. Potwierdzają to badania przeprowadzone przez dr. Marcina Żemigałę w 2008 roku. Zajął się on zagadnieniem toksyczności sukcesu menadżerskiego. Wykazał, że wspólnym mianownikiem około 30 % badanych respondentów, zajmujących stanowiska kierownicze jest nieprzystosowanie do wymogów ról zawodowych jakie sprawują. Połowa z nich identyfikuje się z ofiarami sukcesu. Mają poczucie wypalenia zawodowego i przytłoczenia ze strony otaczającego ich środowiska. Ich sukces nie pociągał za sobą radości, jakiej oczekiwali. Mimo wielkich osiągnięć, sytuacja w jakiej się znaleźli nie sprawia, iż cieszą się swoim sukcesem czy pozycją społeczną lub zawodową i przede wszystkim powodzeniem.

Niewątpliwie trudno jest „zmusić” człowieka do podjęcia się konkretnych ról, zwłaszcza tych, które wchodzą w konflikt z jego nawykami. Pomijając jednak, jak dalece jest to niestosowny fakt, teoretycznie istnieje możliwość nakłonienia jednostki do stosownego wykonywania narzuconych ról i powierzonych prac. Można podjąć działania zmierzające do tego, aby określona osoba nabrała chęci do wykonywania określonej roli, poprzez gdy ta, stanie się integralną częścią osobowości. Drugą opcją jest tymczasowe przymuszenie, jednak to niesie za sobą duże prawdopodobieństwo niestosownych działań ze strony jednostki „przymuszanej”. Należy zaznaczyć, że podejmowanie ról i wyzwań jakie za sobą niosą jest procesem stałego i ciągłego uczenia się.

Poznać samego siebie to poznać swoją osobowość. Znany amerykański psycholog – G. W. Allport znacząco eksponuje rolę osobowości, stawiając ją jako większy determinant ludzkiego zachowania niż warunki otoczenia. Pojęcie osobowości definiuje następująco:

„Osobowość to system cech stanowiących swoiste podstruktury. Pozostają one w różnorakich, wzajemnych związkach i zależnościach, przy czym pewne z nich mają dla funkcjonowania osobowości większe znaczenie, są strukturami „ogniskowymi”.”

J. Reykowski podając odpowiedź o funkcje, a nie istotę, twierdzi, że „osobowość to centralny system integracji zachowania”. Jest zdania, że człowiek podczas procesu uczenia i rozwoju zbiera doświadczenia o charakterze indywidualnym. W skład, których to wchodzą  składniki behawioralne, poznawcze i emocjonalne. 

Jednak już A. Maslow związał ze sobą teorie opisowe i hipotetyczne. Posługiwał się pojęciem syndrom osobowości, który definiuje jako:

„Ustrukturalizowany, zorganizowany zbiór pozornie różnych jakości (zachowań, myśli, impulsów, do działania, spostrzeżeń itp.), które jednak po dokładnym zbadaniu okazują się mieć wspólny mianownik w postaci dynamicznego znaczenia, sposobu ekspresji, „posmaku” funkcji, czy celu.”

              Jego stanowisko sugeruje, że determinantami zachowań ludzkich wszelkiego typu są syndromy osobowości. Nadaje także istotną rolę wrodzonym cechom biofizycznym.

              Interesującą teorią osobowości jest koncepcja Z. Freuda, który jest zdania, że „dynamika osobowości jest sposobem rozdziału i wykorzystania energii psychicznej przez systemy osobowości”: id, ego i superego.

Rysunek 1. Systemy osobowości.

ID (zasada przyjemności

Superego

Ego

Pierwotny i prymitywny element identyfikowany z naturą człowieka. Składa się z wrodzonego i dziedziczonego ekwipunku psychicznego. Istotą działania są impulsy, dążenia do zaspokajania własnych potrzeb.  Prezentuje subiektywny świat wewnętrznych doznań. Nie ma wiedzy o obiektywnej rzeczywistości. Id chce czynić to, co przyjemne.

Centrum wartości człowieka. Nawiązuje do sumienia. Zawiera postawy moralne i ego idealne (obraz jaką jednostką winien stać się człowiek. Chce robić rzeczy moralne i właściwe w związku z tym pozostaje w stałym konflikcie z id.

Prezentuje poglądy człowieka, oddaje świadome sądy. Jest arbitrem w konflikcie między id i superego. 

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: B. R. Kuc i J. M. Moczydłowska, Zachowania...,op. cit., str. 26-27

Praktyczne prowadzenie badań nad zagadnieniem osobowości to poznanie cech, które decydują o prawdopodobnym zachowaniu człowieka. Allport podzielił je na 3 grupy:

·         Kardynalne – cechy kluczowe, człowiek wokół nich organizuje życie,

·         Centralne – prezentujące fundamentalne własności psychiczne,

·         Drugorzędne – umożliwiają przewidzenie zachowania jednostki w określonej sytuacji (gusty, upodobania).

R. B. Cattell wyróżnił 16 fundamentalnych cech osobowości, którym przyporządkowana jest cecha przeciwna. Są dwubiegunowe i występują skrajności. Tworzą następujące typy osobowości:

·         Wizjonerzy – oryginalność w myśleniu, dążą do realizacji celów, sceptyczni, uparci, niezależni.

·         Organizatorzy – praktyczni realiści, lubią kierować i organizować.

·         Konceptualiści – szybcy, bystrzy, wielostronnie uzdolnieni, pomysłowi, zaniedbują rutynowe zadania.

Pięcioczynnikowy model osobowości (Wielka Piątka) uzyskał największą popularność, jego prekursorami byli Allport i Cattell, twórcami ostatecznej wersji P. T. Costa i J. R. McCrae.

Rysunek 2. Pięcioczynnikowy model osobowości (P. T. Costa, J. R. McCrae)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: B. R. Kuc i J. M. Moczydłowska, Zachowania…, op. cit., str. 31

Co rożni przeciętnych zatrudnionych od tych, którzy znajdują się wśród najlepszych? Jaka jest przyczyna różnicy w osiągnięciach poszczególnych osób, nawet w przypadku, gdy mają podobne kwalifikacje i zbiór zadań do wykonania? Przyjmuje się, że:

„Inteligencja to ogólna zdolność adaptacji do nowych warunków i wykonywania nowych zadań przez wykorzystanie środków myślenia. […] Jest to właściwość psychiczna, względnie stała i charakterystyczna dla jednostki efektywność wykonywania zadań. […] zdolność rozwiązywania problemów, zdolność uczenia się lub aktywnego przetwarzania informacji na poziomie abstrakcyjnych idei, w celu lepszego przystosowania się do zmiennego środowiska. […] jest to zbiór zdolności umysłowych umożliwiający sprawne korzystanie z wiedzy oraz skuteczne realizowanie zadań. Jednostka inteligentna działa celowo, myśli racjonalnie i skutecznie radzi sobie z trudnościami. Adaptuje się do warunków środowiska, w razie konieczności przystosuje środowisko do swoich potrzeb.”

Istotną rolę odgrywa koncepcja analizy składnikowej...